διαφωτιστικό άρθρο από το περιοδικό Γυναίκα, μέσα από το site της Καθημερινής
Παρένθετη μητρότητα στην Ελλάδα: Πότε είναι νόμιμη;
H «παρένθετη» μητρότητα είναι αυτό ακριβώς που λέει η λέξη: μια παρένθεση ανάμεσα στη συμβατική επίδοξη μαμά, τον συμβατικό επίδοξο μπαμπά και το μελλοντικό παιδί τους, με τη μορφή ενός «αγαθοποιού» ξένου προσώπου. Οταν μια γυναίκα (κοινωνική/γενετική μητέρα) για σοβαρούς ιατρικούς λόγους αδυνατεί να κυοφορήσει το έμβρυο -το δικό της και του συντρόφου της-, τότε ζητάει να το κυοφορήσει μια άλλη γυναίκα (παρένθετη μητέρα), με τη βοήθεια της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΙΥΑ).
Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, αφού υπογράψουν δεσμευτική σύμβαση και το επιτρέψει το δικαστήριο, μητέρα καθίσταται η πρώτη. Η μητρότητα μπορεί να αμφισβητηθεί, εάν η γυναίκα που κυοφορεί, προσφέρει επιπλέον και τα ωάριά της. Από εκεί και πέρα, διατυπώνονται και κάποια ερωτήματα. Αν η παρένθετη αμειφθεί, μήπως εμπορευματοποιείται το σώμα των γυναικών και θίγονται τα ανθρώπινα δικαιώματά τους; Γιατί «πρέπει» οπωσδήποτε μια γυναίκα να αποκτήσει με κάθε τρόπο παιδί; Mήπως απλώς εγκλωβίζεται στις κοινωνικές προσδοκίες περί μητρότητας και χρησιμοποιεί την τεχνολογία για να τις εκπληρώσει;
Στην Ελλάδα, όσοι δοκίμασαν την παρένθετη μητρότητα, δύσκολα μιλούν ανοιχτά. Κάποιες γυναίκες ανέθεσαν την κυοφορία σε παρένθετες στο εξωτερικό, όταν δεν υπήρχε ακόμα στην Ελλάδα νομοθετική ρύθμιση. Οι γνωστοποιημένες περιπτώσεις στη χώρα μας, για τις οποίες εκδόθηκαν δικαστικές αποφάσεις την τελευταία δεκαετία, είναι τουλάχιστον εννιά και σχεδόν οι μισές αφορούν εγκυμοσύνες μεταξύ στενών συγγενών*. Γιαγιάδες γέννησαν τα εγγόνια τους και αδελφές, τ' ανίψια τους.
Στην ελληνική νομοθεσία ως παρένθετη μητρότητα ορίζεται η περίπτωση, «κατά την οποία μια γυναίκα κυοφορεί και γεννά ύστερα από εξωσωματική γονιμοποίηση και μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων με χρήση ξένου ωαρίου προς την ίδια για λογαριασμό μιας άλλης γυναίκας, η οποία επιθυμεί να αποκτήσει παιδί αλλά αδυνατεί να κυοφορήσει για ιατρικούς λόγους». Οι ειδήμονες θεωρούν τη νομοθεσία ιδιαίτερα φιλελεύθερη, επειδή στις περισσότερες χώρες η παρένθετη μητρότητα απαγορεύεται εξαιτίας των περίπλοκων ζητημάτων ιατρικής, κοινωνικής, νομικής, ανθρωπολογικής και βιοηθικής φύσεως, που εγείρει. «Επί χρόνια λειτουργούσαν στην Ελλάδα χωρίς ρυθμιστικό καθεστώς μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΙΥΑ), οπότε ήταν πλέον καιρός να έλθει ο νόμος να θέσει όρους και προϋποθέσεις και να προστατεύσει τα ανθρώπινα δικαιώματα των εμπλεκομένων», επισημαίνει ο Τάκης Βιδάλης, επιστημονικός συνεργάτης της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής. «Συνεκτιμώντας τις ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας και τις ενδεχόμενες συνέπειές της, ο νόμος δεν πρέπει να θέτει απόλυτες απαγορεύσεις. Ενα πλαίσιο απαγορευτικό ως προς την αναπαραγωγή, δυνητικά θα μπορούσε να προξενήσει ανεξέλεγκτες κοινωνικές συνέπειες, ιδίως καταστάσεις σοβαρών προσβολών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ακόμα και ωμής εκμετάλλευσης ανθρώπων».
Αναπαραγωγικός τουρισμός
Λίγες χώρες, πάντως, εκτός από την Ελλάδα, επιτρέπουν την παρένθετη μητρότητα (Βρετανία, Δανία, Ολλανδία, Ισπανία, οι αμερικανικές πολιτείες Ουάσιγκτον, Κεντάκι, Νεμπράσκα και περιφέρειες στην Αυστραλία), και ακόμα λιγότερες την επιτρέπουν με οικονομικό αντάλλαγμα (Ρωσία, Ουκρανία, Γεωργία, Ινδία, Ισραήλ και η πολιτεία της Καλιφόρνιας). Η απαγόρευση επιφέρει συχνά ένα είδος «αναπαραγωγικού τουρισμού». Πολλά ζευγάρια εκμεταλλεύονται τις ευνοϊκές νομοθετικές ρυθμίσεις σε άλλες χώρες και ζητούν εκεί βοήθεια. Είναι συνηθισμένες οι περιπτώσεις Ιταλίδων και Ιταλών που επισκέπτονται τη χώρα μας για να υποβληθούν σε μεθόδους Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Πολλά υπογόνιμα ζευγάρια -από δυτικές χώρες και όχι μόνον- επιλέγουν την Ινδία, τη Ρωσία, την Ουκρανία ή τη Γεωργία μεταξύ άλλων για να διεκπεραιώσουν με χαμηλό κόστος όλη τη διαδικασία, από την τεχνητή γονιμοποίηση έως την εξεύρεση παρένθετης και τον τοκετό.
Στην ηλεκτρονική σελίδα του Γεωργιανού Κέντρου Παρένθετης Μητρότητας δίνονται πληροφορίες στα ρωσικά, στα γεωργιανά, αλλά και στα ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Η παρένθετη μητέρα παίρνει από 7.000-9.000 ευρώ, ενώ οι τέσσερις απόπειρες τεχνητής γονιμοποίησης κοστίζουν 4.000 ευρώ και η διερμηνεία 7-10 ευρώ την ώρα. Στις πολιτείες των ΗΠΑ, όπου επιτρέπονται, τα προγράμματα παρένθετης μητρότητας είναι πολύ δαπανηρά και συμπεριλαμβάνουν αμοιβή 20.000-25.000 δολαρίων για την παρένθετη μητέρα. Η Ινδία, από την άλλη, κατηγορήθηκε ότι δημιουργεί «βιομηχανία παραγωγής μωρών» μέσω της εκμετάλλευσης πολύ φτωχών γυναικών. Η αμοιβή της παρένθετης στην Ινδία κυμαίνεται από 6.000-10.000 δολάρια και ισοδυναμεί με μισθούς 10 ή 15 ετών. Στη δε ιστοσελίδα www.surrogatefinder.com διαφημίζονται οι δωρήτριες ωαρίων και οι δωρητές σπέρματος, όσες διατίθενται να κυοφορήσουν για τρίτους και όσα ζευγάρια αναζητούν «αρωγούς» στον να καταστούν γονείς.
Σε αυτό το ρευστό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, «οι γυναίκες έχουν τρομακτικό έλλειμμα πληροφόρησης για τις τεχνολογίες αναπαραγωγής», επισημαίνει η φεμινίστρια Χρυσούλα Στέκα. «Σε ένα πλήρως ιατρικοποιημένο σύστημα υπό ανδρικό έλεγχο, οι γυναίκες δεν συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων που τις αφορούν, δεν ελέγχουν τις διαδικασίες, με συνέπεια να περιορίζονται οι δυνατότητές τους να επιλέξουν συνειδητά και ελεύθερα».
Ελληνική νομοθεσία: Πότε παίρνεις την απόφαση
Η ελληνική νομοθεσία επιτρέπει την παρένθετη μητρότητα ΜΟΝΟ χωρίς αντάλλαγμα και ΜΟΝΟΝ όταν είναι αδύνατη η απόκτηση παιδιού με φυσιολογικό τρόπο λόγω πιστοποιημένων σοβαρών προβλημάτων υγείας. Η νομοθεσία δεν αναγνωρίζει, λόγου χάριν, λόγους επαγγελματικούς. Η ενδιαφερόμενη, όχι άνω των 50 ετών, ζητάει δικαστική άδεια για την εφαρμογή της μεθόδου της παρένθετης, ανεξαρτήτως του εάν είναι άγαμη, έγγαμη ή συμβιώνει με τον σύντροφό της. Η παρένθετη μητέρα θα πρέπει να είναι υγιής, ενώ ο νόμος μεριμνά επισταμένως και για τη δική της ψυχολογική στήριξη, καθώς και για εκείνη του ζευγαριού των επίδοξων γονέων. Και οι δύο γυναίκες πρέπει να διαμένουν αποδεδειγμένα στην Ελλάδα.
Η νομοθεσία επιτρέπει την κάλυψη των αναγκαίων εξόδων και την αντιστάθμιση απωλειών που υφίσταται η παρένθετη λόγω εγκυμοσύνης. Οι δαπάνες αυτές δεν θεωρούνται χρηματικό αντάλλαγμα, καθορίζονται από την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ) και δεν υπερβαίνουν τις 10.000 ευρώ. Απολύτως αναγκαία προϋπόθεση για τη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας είναι να δώσουν έγγραφη συγκατάθεση τα εμπλεκόμενα μέρη και να πάρουν δικαστική άδεια, ώστε να διασφαλιστεί ότι μετά τη γέννηση του παιδιού η παρένθετη μητέρα δεν θα το διεκδικήσει από τους κοινωνικούς/γενετικούς γονείς.
«Οταν γεννηθεί το παιδί, η κυοφορούσα φεύγει από τη σκηνή, δεν έχει πλέον άλλο ρόλο να επιτελέσει», επισημαίνει η Ξένη Παπαρρηγοπούλου-Σκορίνη, πρόεδρος της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. «Τα κληρονομικά δικαιώματα του παιδιού θεμελιώνονται βάσει των συγγενικών δεσμών, που ιδρύονται με τον νόμο. Και, σύμφωνα με τον νόμο, μητέρα θεωρείται εκείνη η οποία πήρε την άδεια του δικαστηρίου να κυοφορήσει μέσω τρίτης γυναίκας». Συνεπώς τα αυτονόητα ανατρέπονται. «Ολες οι μέθοδοι της ΙΥΑ αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τη συγγένεια, τη γονεϊκότητα και την οικογένεια.
Μετακινούμαστε από τις αιματοσυγγενικές στις κοινωνικοσυναισθηματικές σχέσεις, όπως τις ορίζει και η ελληνική νομοθεσία», παρατηρεί, τέλος, η Βενετία Καντσά, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου.
Από την Κατερίνα Καπερναράκου
Σημειώσεις - ευχαριστίες
Ουρανία Τσουκαλά, μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, «Από το αίμα στην επιθυμία» και θέμα ελληνικές δικαστικές αποφάσεις με αναφορά σε περιπτώσεις παρένθετης μητρότητας.
Ουρανία Τσουκαλά και Βενετία Καντσά, Ανθρωπολογικές Αναγνώσεις της Συγγένειας στα Νομικά Πλάσματα: η περίπτωση της παρένθετης μητρότητας (ανακοίνωση σε ημερίδα).
Συμβολή στην έρευνα είχαν επίσης οι: Ισμήνη Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδη, καθηγήτρια Νομικής Αθηνών, Βασιλική Αντωνάκη, Στέλιος Γρηγοράκης, Χαράλαμπος Μπατάκης, μαιευτήρες-γυναικολόγοι, και ο Μιχάλης Πελεκάνος, εμβρυολόγος, Αθηνά Σαλάππα, διδάκτορα Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
