Τα αμφιδέξια παιδιά, δηλαδή αυτά που είναι σε θέση να γράψουν τόσο με το δεξί όσο και με το αριστερό χέρι τους, είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν νοητικά, γλωσσικά και μαθησιακά προβλήματα στο σχολείο, σύμφωνα με μια νέα ευρωπαϊκή επιστημονική έρευνα. Η μελέτη έγινε από ερευνητές διαφόρων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων υπό τη δρα Αλίνα Ροντρίγκεζ της Σχολής Δημόσιας Υγείας του βρετανικού Imperial College του Λονδίνου και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Pediatrics» της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής.
Οι επιστήμονες ελπίζουν ότι η έρευνά τους θα βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς και τους γιατρούς να εντοπίζουν ταχύτερα και αποτελεσματικότερα τα παιδιά εκείνα που αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο για ανάπτυξη προβλημάτων. Περίπου ένα άτομο στα 100 διεθνώς είναι αμφιδέξιο.
Η έρευνα μελέτησε περίπου 8.000 παιδιά, ηλικίας επτά και οκτώ ετών, εκ των οποίων τα 87 ήταν αμφιδέξια, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα τελευταία έχουν διπλάσια πιθανότητα σε σχέση με τους δεξιόχειρες, που αποτελούν την μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων, να εμφανίσουν δυσκολίες στη γλώσσα, ενώ έχουν επίσης χειρότερες επιδόσεις στο σχολείο (ανάγνωση, γραφή και μαθηματικά).
Όταν φθάνουν στην ηλικία των 15-16 ετών, οι αμφιδέξιοι έφηβοι έχουν επίσης διπλάσιο ρίσκο να εμφανίσουν συμπτώματα του συνδρόμου ελλειμματικής προσοχής-υπερδραστηριότητας σε σχέση με τους δεξιόχειρες. Το σύνδρομο αυτό εκτιμάται ότι εμφανίζεται στο 3% έως 9% των μαθητών και των νέων γενικότερα. Οι αμφιδέξιοι έφηβοι έχουν επίσης μεγαλύτερες δυσκολίες στη γλώσσα σε σχέση με τους δεξιόχειρες ή τους αριστερόχειρες, επιβεβαιώνοντας προηγούμενες έρευνες που είχαν διαπιστώσει ότι η αμφιδεξιότητα σχετίζεται με τη δυσλεξία.
Πολύ λίγα πράγματα είναι γνωστά για το λόγο που ένας άνθρωπος γίνεται αμφιδέξιος, αν και η φυσική προτίμηση σε ένα από τα δύο χέρια θεωρείται ότι σχετίζεται με τα ημισφαίρια του εγκεφάλου. Οι μέχρι τώρα επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι σε ένα δεξιόχειρα κυριαρχεί το αριστερό ημισφαίριο και το αντίστροφο συμβαίνει στους αριστερόχειρες. Στους αμφιδέξιους, κατά πάσα πιθανότητα, κανένα ημισφαίριο δεν κυριαρχεί πάνω στο άλλο.
«Η αμφιδεξιότητα είναι σπάνια και αξιοπερίεργη. Δεν γνωρίζουμε γιατί μερικοί άνθρωποι προτιμούν να χρησιμοποιούν και τα δύο χέρια τους, ενώ οι περισσότεροι μόνο το ένα», επεσήμανε η υπεύθυνη της νέας έρευνας δρ Ροντρίγκεζ, η οποία τόνισε ότι δεν είναι πάντως ανάγκη κάθε αμφιδέξιο παιδί να εμφανίσει προβλήματα, απλώς έχει αυξημένες πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο.
www.kathimerini.gr με πληροφορίες ΑΠΕ-ΜΠΕ
Κυριακή 31 Ιανουαρίου 2010
Τρίτη 26 Ιανουαρίου 2010
Η Εξελικτική Ψυχολογία της Θρησκείας
Του Δρ. Steven Pinker*
Η ομιλία δόθηκε στην ετήσια συνάντηση του Ιδρύματος Ελευθερίας από την Θρησκεία, στις 29 Οκτωβρίου 2004, κατά την παράδοση του βραβείου “Τα Νέα Ρούχα του Αυτοκράτορα”
Σας ευχαριστώ πολύ για την μεγάλη τιμή που μου κάνετε. Ανυπομονώ να διακοσμήσω το γραφείο μου στο Χάρβαρντ με τον Αυτοκράτορα. Πρόκειται για μία ειδική τιμή να βρίσκομαι εδώ προς αναγνώριση των επιτευγμάτων της Άνι Γκέιλορ (Anne Gaylor) και θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου για την υπέροχη δουλειά που έχει κάνει σ’αυτό το Ίδρυμα.
Έχουμε πράγματι το “γονίδιο του Θεού” ή ένα “θεϊκό κύκλωμα”; Αναφέρομαι σε μερικούς ισχυρισμούς που πολλοί από εσάς ίσως να έχετε υπόψην. Πριν από μόλις μια εβδομάδα το περιοδικό Times κυκλοφόρησε με το εξώφυλλο: “Το Γονίδιο του Θεού: η θεότητα μας ωθεί στην αναζήτηση μιας ανώτερης δύναμης;”. Είτε το πιστεύετε, είτε όχι, μερικοί επιστήμονες απαντούν θετικά στο ερώτημα αυτό. Πριν από λίγα χρόνια κάποιοι ισχυρίζονταν πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι εξοπλισμένος με ένα υποσύστημα διαμορφωμένο από την εξέλιξη το οποίο ευθύνεται για την θρησκευτική πίστη. Σύμφωνα με τους Λος Άντζελες Ταιμς , “αυτό το θεϊκό κύκλωμα επηρεάζει την ένταση της θρησκευτικότητας”. Στην σημερινή μου ομιλία θα ήθελα να κάνω μια αξιολόγηση αυτών των ισχυρισμών.
Σίγουρα μπροστά μας υπάρχει ένα φαινόμενο προς εξήγηση, και αυτό δεν είναι άλλο από την θρησκευτική πίστη. Σύμφωνα με εθνολογικές μελέτες, η θρησκευτική πίστη είναι πανανθρώπινο φαινόμενο. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει και μετά το φυσικό θάνατο, ότι οι θρησκευτικές τελετές μπορούν να αλλάξουν τον φυσικό μας κόσμο και να μας φέρουν αντιμέτωπους με την αλήθεια, αλλά και και πως οι αρρώστιες και η κακοτυχία γιατρεύονται μέσω διάφορων αόρατων προσωποποιημένων οντοτήτων όπως πνεύματα, φαντάσματα, άγιοι, δαίμονες, Χερουβίμ ή πρόσωπα όπως ο Ιησούς, οι διάβολοι και οι θεοί.
Κάποιος θα μπορούσε κάλλιστα να ρωτήσει: αυτό το φαινόμενo απαντάται σε όλες τις κοινωνίες; Η απάντηση είναι πως ναι, σε όλες. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα μιας κοινωνίας με την οποία είμαστε όλοι οικείοι, αυτό των Η.Π.Α. Την τελευταία φορά που έλεγξα τα αποτελέσματα ερευνών γύρω από θρησκευτικά θέματα, το 25% των Αμερικανών πίστευε στις μάγισσες, το 50% στα φαντάσματα, το 50% τον διάβολο, το 50% πίστευε πως το περιεχόμενο της Γενέσεως (σ.σ. το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης) είναι αληθές κυριολεκτικά, το 69% πίστευε στους αγγέλους, το 87% πίστευε πως ο Ιησούς αναστήθηκε από τους νεκρούς και το 96% πίστευε σε κάποια μορφή ανώτερης θεϊκής δύναμης.
Τι συμβαίνει λοιπόν; Ο ανθρώπινος νους από πολλές απόψεις φαίνεται είναι μια καλοφτιαγμένη μηχανή. Βέβαια, δεν είναι κυριολεκτικά μια καλοφτιαγμένη μηχανή αλλά έχει την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά μιας καλής μηχανής υπό τη βιολογική σκοπιά του όρου. Για παράδειγμα, μπορούμε να βλέπουμε, να σκεφτόμαστε, να μιλάμε, να κατανοούμε και γενικά να επιτυγχάνουμε στόχους καλύτερα από οποιοδήποτε ρομπότ ή υπολογιστή. Δεν μπορούμε να πάμε στην Σίρκουιτ Σίτυ και να αγοράσουμε το ρομπότ-οικιακή βοηθό των Τζετσονς (σ.σ. φουτουριστική εκπομπή κινουμένων σχεδίων) και να περιμένουμε πως θα είναι ικανό να πλένει τα πιάτα ή να κάνει απλές καθημερινές δουλειές. Τέτοιου είδους εργασίες είναι πολύ δύσκολες για κάποιο ανθρώπινο δημιούργημα όπως είναι ένα ρομπότ, παρόλο που ένα πεντάχρονο παιδί θα μπορούσε να τις κάνει χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Η εξήγηση αυτής της καλοφτιαγμένης μηχανής έρχεται μέσα από την δαρβίνια θεωρία της Εξέλιξης, της μόνης θεωρίας που έχουμε προς το παρόν η οποία είναι σε θέση να εξηγήσει με όρους αίτιου-αιτιατού την αυταπάτη του σχεδιασμού αυτής της μηχανής.
Το ερώτημα που γεννάται όμως είναι πως γίνεται μέσα σε αυτόν τον μηχανισμό να εξελίχθηκαν και οι παράλογες δοξασίες; Ο Χένρι Λούις Μένκεν (H.L. Mencken ) είπε πως “η πιο κοινή από όλες τις τρελές αντιλήψεις είναι η παθιασμένη πίστη σε κάτι που είναι εξόφθαλμα μη αληθές. Αυτή είναι η κύρια απασχόληση της ανθρωπότητας”. Αυτή η δήλωση εκφράζει ένα αίνιγμα για τους ψυχολόγους.
Μια εξήγηση είναι πως η θρησκευτική πίστη είναι άλλη μια περιβαλλοντική προσαρμογή. Πολλές από τις ικανότητες και τις αυτόματες συμπεριφορές μας είναι προϊόν προσαρμογών οι οποίες έγιναν ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε όσο το δυνατόν καλύτερα στον κόσμο στον οποίο ζούμε. Έχουμε την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε το βάθος σε μια εικόνα επειδή ο κόσμος μας είναι τρισδιάστατος. Έχουμε έναν ενδογενή φόβο για τα φίδια επειδή τα φίδια στο περιβάλλον μας είναι επικίνδυνα.
Ίσως, από την άλλη, να υπάρχει πράγματι μια αόρατη, θαυματουργή θεότητα που μας προσέχει και μας ανταμείβει και πράγματι να έχουμε αυτό το θεϊκό εγκεφαλικό κύκλωμα ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε μαζί της. Ως επιστήμονας μου αρέσει να αντιμετωπίζω τα ερωτήματα ως υποθέσεις που μπορούν να ελεγχθούν και αυτή η εναλλακτική υπόθεση μπορεί να ελεγχθεί. Βάσει αυτής, για παράδειγμα, τα θαύματα θα έπρεπε να είναι παρατηρήσιμα, η επιτυχία στην ζωή να ισούται με αρετή και η ο πόνος με την αμαρτία. Δεν γνωρίζω κάποιον που να προχώρησε σε τέτοιου είδους έρευνες, αλλά θα μπορούσα να πω πως έχουμε αρκετούς λόγους να πιστεύουμε πως αυτή η υπόθεση δεν έχει επαληθευτεί. Υπάρχει μια παροιμία των Γίντις που λέει πως “Αν ο Θεός κατοικούσε στην Γη, οι άνθρωποι θα είχαν σπάσει τα παράθυρά του”.
Η θρησκεία ως εξελικτικός μηχανισμός
Έχουν γίνει και άλλες, πιο ευλογοφανείς προσπάθειες επεξήγησης της θρησκευτικής πίστης ως βιολογικό μηχανισμό προσαρμογής. Αν και η δαρβινική θεώρηση του ψυχικού μας κόσμου με καλύπτει σε μεγάλο βαθμό, δεν θεωρώ πως αυτού του είδους οι επεξηγήσεις είναι αρκετά πειστικές.
Η πρώτη από αυτές είναι πως η θρησκεία μας ανακουφίζει. Ιδέες όπως ο καλός ποιμένας, το θεϊκό σχέδιο, ή η μεταθανάτια ζωή κάνουν την ζωή μας λιγότερο επίπονη και μας κάνουν να αισθανόμαστε καλύτερα. Φυσικά υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας σε αυτήν την επεξήγηση, αλλά δεν είναι μια ικανοποιητική θεωρία βιολογικής προσαρμογής, καθώς αυτόματα εγείρει το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι βρίσκουν ανακούφιση σε λανθασμένες πεποιθήσεις. Το να πιστεύεις πως κάτι ισούται με Χ, αυτό αυτόματα δεν κάνει και την πεποίθησή σου αληθή. Δεν υπάρχει κανένας λόγος η σκέψη και μόνο πως κάτι είναι Χ να είναι ανακουφιστική, εφόσον δεν έχεις κανέναν λόγο να πιστεύεις πως είναι πράγματι έτσι. Σκεφτείτε το ακόλουθο: όταν έχετε παγώσει από το κρύο και κάποιος σας πει πως είστε ζεστοί, ή όταν σας κυνηγά ένα μανιασμένο σαρκοφάγο ζώο και κάποιος σας πει πως το ζώο είναι απλά ένα λαγουδάκι αυτές οι σκέψεις δεν σας ανακουφίζουν ιδιαίτερα. Σε γενικές γραμμές δεν είμαστε τόσο ευκολόπιστοι. Γιατί όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά όσον αφορά την θρησκευτική πίστη;
Η δεύτερη υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι πως η η θρησκεία δυναμώνει τους δεσμούς μια κοινότητας. Όσοι διαβάσατε το άρθρο των Τάιμς στο οποίο αναφέρθηκα πριν ίσως γνωρίζετε κάποια πράγματα γι’ αυτή την θεωρία, μιας και οΝτέν Χάμερ (Dean Hamer ) του οποίου το βιβλίο “Το γονίδιο του Θεού” ήταν η έμπνευση για το εν λόγω εξώφυλλο των Τάιμς, ανέπτυξε αυτή την υπόθεση ως μια πιθανή εξήγηση της θρησκείας. Και πάλι θεωρώ πως υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας και σε αυτή τη θεωρία, μιας και όντως η θρησκεία φέρνει τα μέλη μιας κοινότητας πιο κοντά. Αλλά και πάλι γεννάται το ίδιο ερώτημα: γιατί; Γιατί η πίστη σε πνεύματα ή σε μυστικιστικές τελετές να είναι απαραίτητο συστατικό για να ενδυναμωθούν οι δεσμοί μιας κοινότητας, με απώτερο σκοπό φυσικά την επιβίωσή της; Γιατί τα συναισθήματα της εμπιστοσύνης, της αφοσίωσης, της φιλίας και της αλληλεγγύης δεν είναι αρκετά από μόνα τους; Δεν υπάρχει κάποιος a priori λόγος να θεωρούμε πως η πίστη στην ψυχή ή σε μια θρησκευτική τελετή βοηθάει άμεσα την συνεργασία μεταξύ ανεξάρτητων μονάδων.
Μία τρίτη θεωρία είναι πως η θρησκεία είναι η πηγή των ανώτερων ηθικών αξιών μας. Όσοι έχετε διαβάσει το βιβλίο “Rock of Ages” του Στήβεν Γκουλντ (Steven Jay Gould) γνωρίζετε αυτό το επιχείρημα: εφόσον η επιστήμη δεν μπορεί να μας πει ποιες θα πρέπει να είναι οι ηθικές μας αξίες, η θρησκεία είναι εκεί για να αναλάβει αυτό το ρόλο και γι’ αυτό αυτές οι δύο “αυθεντίες” θα πρέπει να δείχνουν σεβασμό η μία προς την άλλη. Το μεγάλο πρόβλημα με αυτήν την επεξήγηση είναι εμφανές σε όποιον έχει διαβάσει τη Βίβλο η οποία είναι ένα εγχειρίδιο για βιασμούς, γενοκτονίες και καταστροφή. Ο Θεός λέει στους Ισραηλίτες να εισβάλουν στα χωριά της Μαδιάμ : “Σκοτώστε όλους τους άνδρες, σκοτώστε όλα τα παιδιά, σκοτώστε όλες τις ηλικιωμένες γυναίκες. Τις νεαρές γυναίκες που βρίσκετε ελκυστικές φέρτε τες πίσω στο στρατόπεδό σας, ξυρίστε τα κεφάλια τους και κλειδώστε τες σε ένα δωμάτιο για 30 ημέρες έως ότου σταματήσουν να κλαίνε γιατί σκοτώσατε τους γονείς τους και τότε πάρτε τες ως τέταρτες ή πέμπτες συζύγους σας”(σ.σ. Παλαιά Διαθήκη, Κεφ. 31). Έτσι βλέπουμε πως η Βίβλος, αντίθετα με τα όσα πιστεύει η πλειονότητα των Αμερικανών, μόνο πηγή ανώτερων ηθικών αξιών δεν είναι. Οι θρησκείες είχαν ως αποτέλεσμα λιθοβολισμούς, κάψιμο μαγισσών,τις Σταυροφορίες, την Ιερά Εξέταση, ιερούς πολέμους (Τζιχάντ ), βομβιστές αυτοκτονίας, το κυνήγι των ομοφυλόφιλων, ανθρώπους που πυροβολούν εν ψυχρώ το προσωπικό κλινικών που κάνουν εκτρώσεις αλλά και μητέρες που έπνιξαν τα παιδιά τους ώστε να μπορούν να ξανασυναντηθούν αγαπημένοι στον παράδεισο.
Οι ηθικές αξίες δεν πηγάζουν απαραίτητα από τη θρησκεία. Οι ψυχολόγοι έχουν εντοπίσει πολλά συναισθήματα που είναι πανανθρώπινα, όπως η αγάπη, η συμπόνοια, η γενναιοδωρία, η ενοχή, η ντροπή και η αγανάκτηση. Η πίστη σε πνεύματα δεν έχει άμεση σχέση με αυτά. Οι ηθικοί φιλόσοφοι όπως ο Πήτερ Σίνγκερ (Peter Singer) οι οποίοι εξετάζουν εξονυχιστικά την έννοια της ηθικότητας έχουν καταστήσει εμφανές πως η ηθική λογικά έχει τις ρίζες της στην εναλλαξιμότητα των ενδιαφερόντων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Τα παγκόσμια ηθικά συστήματα συλλαμβάνουν με κάποιο τρόπο αυτή την ιδέα της εναλλαξιμότητας των ενδιαφερόντων και των οπτικών γονιών μας, αυτή την ιδέα δηλαδή του χρυσού κανόνα πως “είμαι απλά ένα άτομο μεταξύ άλλων”. Πάνω σε αυτόν τον κανόνα βασίζονται άλλωστε και οι ιδέες όπως ο “συνεχώς επεκτεινόμενος κύκλος” του Σίνγκερ αλλά το “πέπλο της άγνοιας” του Τζον Ρολς (John Rawls). Ένας ανθρωπόμορφος θεός- τιμωρός που φέρνει την δικαιοσύνη δεν έχει θέση στην προσπάθεια επεξήγησης της ηθικότητας.
Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα “Γιατί ο Homo Sapiens έχει τόσο έντονη τάση προς τη θρησκευτική πίστη;” πρέπει αρχικά να κάνει τη διάκριση μεταξύ των συμπεριφορών που είναι άμεσα προϊόντα της φυσικής προσαρμογής υπό τη Δαρβινική έννοια του όρου και των συμπεριφορών που είναι υποπροϊόντα αυτής της προσαρμογής. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: γιατί το αίμα μας είναι κόκκινο; Το κόκκινο αίμα μας δίνει κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα (π.χ. καμουφλάρισμα από πιθανούς κινδύνους); Αυτό είναι μάλλον απίθανο. Η εξήγηση του λόγου για τον οποίο έχουμε κόκκινο αίμα είναι πως μέσω της φυσικής προσαρμογής επικράτησε η μεταφορά του οξυγόνου μέσω ενός συγκεκριμένου μορίου, της αιμογλοβίνης. Η αιμογλοβίνη τυγχάνει να έχει κόκκινο χρώμα όταν είναι οξυγονωμένη, οπότε το κόκκινο χρώμα του αίματός μας είναι απλά ένα υποπροϊόν της απαραίτητης χημείας που κρύβεται πίσω από τη μεταφορά του οξυγόνου στο σώμα μας. Το χρώμα αυτό καθ’ αυτό δεν έχει επικρατήσει βάσει της φυσικής προσαρμογής.
Για να ξεχωρίσουμε την φυσική προσαρμογή από τα υποπροϊόντα της το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να σιγουρευτούμε πως το υπό εξέταση χαρακτηριστικό αναπτύσσεται κάτω από διαφορετικά περιβάλλοντα και πως εμφανίζεται καθολικά στα μέλη του είδους. Αυτός ο κανόνας για παράδειγμα μας επιτρέπει να αποφανθούμε πως η ανάγνωση δεν αποτελεί βιολογική προσαρμογή. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν αυτόματα ανάγνωση, καθώς χρειάζεται κάποιος να τους διδάξει πρώτα, σε αντίθεση με την ομιλία η οποία αποτελεί βιολογική προσαρμογή, μιας και εμφανίζεται σε όλα τα παιδιά με φυσιολογική ανάπτυξη ανεξαρτήτως της κοινωνίας στην οποία μεγάλωσαν.
Το δεύτερο κριτήριο είναι να μπορεί να ειπωθεί πως το χαρακτηριστικό αυτό θα μπορούσε να έχει βοηθήσει στην επιβίωση και την αναπαραγωγή του είδους μέσα στα πλαίσια του περιβάλλοντός του στο οποίο αναπτύχθηκε. Αυτό στην περίπτωση του ανθρώπινου είδους είναι ένα περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης και κυνηγός, συμπεριφορές που ήταν παρούσες πολύ πριν την σχετικά πρόσφατη ανάπτυξη της αγροτικής καλλιέργειας και του πολιτισμού.
Ένα σημαντικό στοιχείο του δεύτερου κριτηρίου είναι πλεονέκτημα που έδωσε (ή που συνεχίζει να δίνει) το υπό εξέταση χαρακτηριστικό να είναι σε συμφωνία με τους νόμους της φυσικής, της μηχανικής και της χημείας, ώστε το αποτέλεσμα της προσαρμογής να καθίσταται χρήσιμο. Αυτή η χρησιμότητα βεβαίως δεν πρέπει να καθορίζεται εκ των υστέρων, γιατί έτσι δεν έχουμε μια λογική εξελικτική επεξήγηση αλλά ένα παραμύθι. Ένας τρόπος για να διαχωρίσουμε αυτές τις δύο διαφορετικές επεξηγήσεις είναι να εξετάσουμε την εξελικτική χρησιμότητα του υπό εξέταση γνωρίσματος από μια ανεξάρτητη σκοπιά.
Επί παραδείγματι, μέσω της προβολικής γεωμετρίας κάποιος μπορεί να δείξει πως με τον συνδυασμό δύο εικόνων του ίδιου τοπίου από δύο διαφορετικές κάμερες/οπτικές γωνίες, είναι δυνατόν να υπολογιστεί το βάθος των αντικειμένων. Οι άνθρωποι και άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά είμαστε εφοδιασμένοι με τέτοιου τύπου βιολογικές κάμερες οι οποίες μας βοηθούν στην στερεοσκοπική αντίληψη του κόσμου γύρω μας. Αυτές οι κάμερες είναι ακριβώς αυτό που θα περνούσε από το μυαλό των μηχανικών εάν ήθελαν να δημιουργήσουν ένα ρομπότ εφοδιασμένο με αντίληψη του βάθους. Αυτή η ομοιότητα είναι ένας αρκετά καλός λόγος να πιστεύουμε πως η ικανότητά μας για στερεοσκοπική αντίληψη βάθους είναι μια εξελικτική προσαρμογή.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον φόβο των φιδιών. Σε όλες τις κοινωνίες οι άνθρωποι φοβούνται τα φίδια. Μάλιστα αυτός ο φόβος παρουσιάζεται ακόμη και σε μαϊμούδες που μεγάλωσαν σε ένα εργαστηριακό περιβάλλον και δεν έχουν δει ποτέ τους φίδια. Γνωρίζουμε από την ερπετολογία πως τα φίδια ήταν ένα από τα κυρίαρχα είδη στην Αφρική, κατά τη διάρκεια της εξέλιξής μας, όπως επίσης γνωρίζουμε πως το να σε δαγκώσει ένα φίδι δεν είναι καλό λόγω της χημείας του δηλητηρίου του φιδιού. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε πως αυτή καθ’ αυτή η επικινδυνότητα των φιδιών λόγω των δηλητηρίων τους δεν είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο, αλλά βάσει αυτής αναπτύχθηκε το σύγχρονο ψυχολογικό φαινόμενο, αυτό της έμφυτης φοβίας προς τα φίδια, κάτι που όπως βλέπουμε είναι εύλογο να υποθέσουμε πως αποτελεί εξελικτική προσαρμογή.
Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η τάση να μας αρέσουν τα γλυκά φαγητά. Φυσικά δεν πρόκειται για κάποια τρομερά εξελικτική συμπεριφορά πλέον, αλλά ξέρουμε από την βιοχημεία πως η ζάχαρη περιέχει πολλές θερμίδες, κάτι που θα μπορούσε να είναι σωτήριο σε μια εποχή που οι πηγές τροφής ήταν περιορισμένες. Γι’ αυτό το λόγο αυτή η τάση μπορεί να θεωρηθεί μια ακόμη εξελικτική προσαρμογή.
Εν αντιθέσει με τα παραπάνω παραδείγματα, δεν είναι ξεκάθαρο ποια είναι η εξελικτική λειτουργικότητα του χιούμορ ή της μουσικής. Θεωρώ πως οι επεξηγήσεις της θρησκείας στις οποίες αναφέρθηκα ήδη έχουν το ίδιο ακριβώς πρόβλημα: δεν υπάρχει κάποια ανεξάρτητη και λογική εξήγηση του λόγου για τον οποίο φάνηκε χρήσιμη στο είδος μας.
Τα οφέλη της θρησκείας για τους “παραγωγούς” και τους “καταναλωτές” της
Η εναλλακτική θεωρία είναι βεβαίως πως όπως ακριβώς το χρώμα του αίματος, έτσι και η θρησκεία είναι ένα υποπροϊόν άλλων προσαρμογών. Ένα πολύ σημαντικό πόρισμα της θεωρίας της Εξέλιξης είναι πως η μάχη της επιβίωσης μεταξύ οργανισμών -είτε ανήκουν στο ίδιο είδος, είτε σε διαφορετικό- οδηγούν σε έναν ιδιότυπο “ανταγωνισμό εξοπλισμών”. Ο ένας οργανισμός αναπτύσσει πιο έξυπνα ή πιο θανατηφόρα όπλα, ο άλλος απαντάει αναπτύσσοντας ακόμη πιο ευφυείς άμυνες κ.ο.κ. Σε κάθε στάδιο κατά τη διάρκεια αυτού του αέναου ανταγωνισμού ένα χαρακτηριστικό μπορεί να είναι προσαρμοστικό για έναν οργανισμό, αλλά όχι για τους αντιπάλους του, εφόσον το όπλο του πρώτου είναι ανώτερο της άμυνας του δεύτερου. Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που δεν είναι όλες οι συμπεριφορές προσαρμοστικές, τουλάχιστον όχι για όλους τους οργανισμούς. Κάτι που είναι προσαρμοστικό για το λιοντάρι δεν είναι για το πρόβατο.
Οπότε, μια αναδιατύπωση της ερώτησης “Γιατί η θρησκεία είναι τόσο διαπεραστική;” είναι το ερώτημα “Ποιος ωφελείται από αυτή;”. Για να το θέσω και αλλιώς, πρέπει να διαχωρίσουμε τα πιθανά οφέλη των παραγωγών της θρησκείας (το θρησκευτικό κατεστημένο των ιερέων) από τα οφέλη των καταναλωτών της (το ποίμνιο, οι πιστοί). Η απάντηση μπορεί να είναι διαφορετική σε αυτές τις δύο περιπτώσεις. Οπότε, πρέπει να διαφοροποιήσουμε την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος από την χάραξη της θρησκείας από τους σαμάνους, τους ιερείς και λοιπούς;” από την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος της αποδοχής της θρησκείας από τους πιστούς;”.
Ορισμένοι ανθρωπολόγοι πιστεύουν πως τα οφέλη της θρησκείας γίνονται εμφανή σε αυτούς που προκαλούν την θρησκευτική πίστη σε τρίτους. Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των θρησκειών είναι η λατρεία των προγόνων. Αυτή η προγονολατρεία ακούγεται πολύ καλή σε κάποιον ο οποίος ξέρει πως σε λίγα χρόνια θα γίνει και ο ίδιος πρόγονος. Ένα από τα μειονεκτήματα του γήρατος είναι η συνειδητοποίηση της θνητής μας φύσης. Εάν καταφέρεις να πείσεις τους ανθρώπους γύρω σου πως θα συνεχίσεις να αλληλεπιδράς μαζί τους ακόμη και μετά τον θάνατό σου, αυτό τους δίνει ένα κίνητρο να σου φέρονται καλά έως και την τελευταία μέρα της ζωής σου.
Οι τροφικές απαγορεύσεις είναι επίσης πολύ συχνές σε όλες τις θρησκείες. Εάν καταφέρεις να αποτρέψεις την βρώση μιας συγκεκριμένης τροφής, ιδιαίτερα ζωικής προέλευσης, από παιδιά κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της ζωής τους, αυτά θα μεγαλώσουν έχοντας αναπτύξει το αίσθημα της αηδίας απέναντι και μόνο στη σκέψη του να φάνε αυτό το απαγορευμένο φαγητό. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που οι περισσότεροι από εμάς δεν τρώμε σκυλιά, εγκεφάλους πιθήκων ή σκουλήκια, αν και σε άλλες κοινωνίες αυτές οι τροφικές προτιμήσεις είναι συνηθισμένες. Υπάρχουν επίσης και οικολογικοί λόγοι που προκαλούν την ανάπτυξη τροφικών απαγορεύσεων, όπως επίσης υπάρχουν και λόγοι που καθιστούν απαραίτητο τον έλεγχο των τροφών μέσα στις κάθε κοινωνίες. Από τη στιγμή που δύο γειτνιάζουσες κοινωνίες έχουν διαφορετικές διατροφικές συνήθειες, εάν κρατήσεις τα μέλη της κοινωνίας σου μακριά από τις διατροφικές συνήθειες των άλλων, τότε αυτόματα μειώνεις την πιθανότητα να φύγουν από τη δική σου ομάδα και να πάνε στην άλλη.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι οι τελετές περάσματος από μία κατάσταση σε μια άλλη. Πολλές κοινωνικές αποφάσεις πρέπει να γίνουν με ένα κατηγορηματικό “ναι ή όχι”, ή με ένα “όλο ή τίποτα”. Αλλά η βιολογική ανάπτυξη είναι συνεχής και με λιγότερο ξεκάθαρα όρια μεταξύ των διάφορων σταδίων. Ένα παιδί δεν γίνεται ενήλικας από τη μια μέρα στην άλλη. Αλλά παρόλα αυτά πρέπει να πάρουμε κάποιες αποφάσεις όπως πότε κάποιος έχει δικαίωμα ψήφου, πότε μπορεί να οδηγήσει ή να αγοράσει όπλα. Δεν υπάρχει κάτι μαγικό στην ηλικία των 13 ή των 18 ή σε οποιαδήποτε άλλη ηλικία. Απλά είναι πιο εύκολο να ορίσουμε αυθαίρετα μια ηλικία μετά την οποία ένα άτομο θεωρείται ώριμο για κάτι, παρά να ελέγχουμε τον βαθμό ωριμότητας του καθενός κάθε φορά που θέλει, για παράδειγμα, να αγοράσει αλκοόλ. Οι θρησκευτικές τελετές οριοθετούν διάφορα στάδια της ζωής των πιστών, λειτουργώντας παρόμοια με μία αστυνομική ταυτότητα. Μια ακόμη λιγότερο ξεκάθαρη οριοθέτηση στις κοινωνίες μας είναι το έως πότε κάποιος είναι ελεύθερος να εμπλέκεται σε ρομαντικές σχέσεις και πότε πρέπει να δεσμευτεί με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Ο θρησκευτικός γάμος είναι ένας χρήσιμος τρόπος οριοθέτησης αυτών των δύο διαφορετικών σταδίων στην ζωή μας.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των περισσότερων θρησκειών είναι οι θυσίες. Ένα γενικό πρόβλημα στην δημιουργία ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών μιας ομάδας είναι το πως μπορεί να ξεχωρίσει κανείς τους πιστούς υπηκόους της, από τους λιγότερο πιστούς ή τα παράσιτά της. Ένας τρόπος για να ελέγξει κάποιος ποιος νιώθει πραγματικούς δεσμούς με την ομάδα είναι να δει κατά πόσο είναι έτοιμος να κάνει θυσίες γι’ αυτή. Ας δούμε ένα παράδειγμα που οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Σε μια οικεία μας εθνική ομάδα λέγεται το εξής: “Μόλις απέκτησες γιο. Σε παρακαλώ δώσε μου το μωρό ώστε να του κόψω λίγο δέρμα από το πέος του”. Φυσικά αυτό δεν θα το έκανε ο καθένας, εκτός και αν λάμβανε υπόψην του πολύ σοβαρά τις σχέσεις του με την υπόλοιπη εθνική ομάδα. Φυσικά υπάρχουν ακόμη πιο βάρβαρα παραδείγματα από άλλες κοινωνίες του κόσμου μας.
Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι η ύπαρξη ειδημόνων με μυστηριώδεις γνώσεις. Εάν είσαι ο μοναδικός που έχει μυστηριώδεις και σημαντικές γνώσεις, τότε κερδίζεις αυτόματα τον σεβασμό των υπολοίπων μελών της κοινωνίας. Ακόμη και σε ένα μη θρησκευτικό περιβάλλον, οι περισσότερες κοινωνίες δείχνουν σεβασμό προς άτομα που θεωρούνται γνώστες και ειδήμονες στον χώρο τους. Οπότε, μια καλή στρατηγική των ιερέων είναι να αναμιγνύουν τις όποιες πραγματικές τους γνώσεις – και πράγματι οι ανθρωπολόγοι έχουν βρει πως οι σαμάνοι και οι μάγοι σε διάφορες φυλές του κόσμου έχουν γνώσεις των ιδιοτήτων των φυτών που χρησιμοποιούν- με λίγο “άμπρα κατάμπρα”, παραισθησιογόνες ουσίες, ταχυδακτυλουργικά κόλπα, πολυτελή ρούχα, όμορφους ναούς κτλ. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύουν την αντίληψη πως υπάρχουν μυστηριώδεις και ακατανόητοι κόσμοι και ο μόνος τρόπος να έρθει κάποιος σε επαφή με αυτούς είναι μέσω των υπηρεσιών τους.
Όλα αυτά τα πρακτικά πλεονεκτήματα αποκαλύπτουν ένα κομμάτι του μυστηρίου του λόγου για τον οποίον οι άνθρωποι αρέσκονται να ενθαρρύνουν την θρησκευτική πίστη στους άλλους, χωρίς ωστόσο να καταδεικνύουν κάποια βιολογική προσαρμογή. Σε αυτή την περίπτωση η θρησκευτική πίστη είναι απλά ένα υποπροϊόν άλλων, πιο βασικών, κινήτρων.
Αλλά τι συμβαίνει με την άλλη πλευρά των συναλλαγών, τους “καταναλωτές”; Γιατί συνεχίζουν να αγοράζουν το προϊόν των παραγωγών της θρησκείας; Ένας λόγος είναι πως στις περισσότερες περιπτώσεις δείχνουμε εμπιστοσύνη σε ειδικούς. Αυτή είναι η φύση της ειδημοσύνης. Εάν έχω πονόδοντο, ανοίγω το στόμα μου και επιτρέπω σε έναν τύπο να μου τρυπήσει τα δόντια. Εάν έχω στομαχόπονο, επιτρέπω σε έναν άλλο να με εγχειρήσει. Όλες αυτές οι καταστάσεις περιέχουν σε έναν βαθμό πίστη. Φυσικά σε αυτές τις περιπτώσεις η πίστη είναι λογική, αλλά μπορεί, με τους κατάλληλους χειρισμούς, να καταστεί μη λογική.
Υπάρχουν όμως και συναισθηματικοί λόγοι οι οποίοι εξελίχθηκαν για κάποιους λόγους και οι οποίοι μας κάνουν επιρρεπείς στην θρησκευτική πίστη. Η ανθρωπολόγος Ρουθ Μπένεντικτ (Ruth Benedict ) συνοψίζει πολύ καλά το αίσθημα της προσευχής λέγοντας πως “η θρησκεία είναι μια παγκόσμια τεχνική για την επιτυχία”. Εθνογραφικές έρευνες έχουν δείξει πως όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τον Θεό, δεν το κάνουν για να κουτσομπολεύσουν ή για να μοιραστούν τις γνώσεις τους μαζί του. Το κάνουν για να ζητήσουν χάρες όπως ίαση ασθενειών, επαγγελματική επιτυχία ή επιτυχία σε έναν πόλεμο. Αυτή η ιδέα έχει κάνει την εμφάνισή της και στο “Λεξικό του Διαβόλου” τουΆμπροους Μπίερς (”The Devil’s Dictionary”, Ambrose Bierce ) όπου η λέξη “προσευχή” ορίζεται ως “η πράξη κατά την οποία κάποιος ο οποίος δηλώνει ανάξιος ζητά να αλλάξουν οι νόμοι του σύμπαντος για χάρη του”. Επομένως, από αυτή την άποψη η θρησκεία είναι ένα έσχατο μέτρο στο οποίο καταφεύγουν οι άνθρωποι όταν δυσκολεύουν τα πράγματα και οι συνήθεις τεχνικές επίτευξης ενός στόχου φαίνεται να αποτυγχάνουν.
Πέρα από τους συναισθηματικούς υπάρχουν και κάποιοι γνωστικοί λόγοι, κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε τον κόσμο, οι οποίοι έχουν ερευνηθεί σε βάθος από τους ανθρωπολόγους ΝτανΣπέρμπερ (Dan Sperber), Πασκάλ Μπόιερ (Pascal Boyer) και Σκωτ Άτραν (Scott Atran). Οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για την εξελικτική ψυχολογία της θρησκείας είμαι σίγουρος πως θα απολαύσει ιδιαίτερα το βιβλίο του Μπόιερ “Η εξήγηση της Θρησκείας” (Religion Explained) αλλά και το “Στον Θεό που Εμπιστευόμαστε” (In God We Trust) του Άτραν. Το “Γονίδιο του Θεού” (The God Gene) είναι επίσης ένα πολύ καλό ανάγνωσμα, αλλά προτιμώ τα έργα των Μπόιερ και Άτραν.
Θεωρία της νοητικής απόδοσης
Το σημείο εκκίνησης είναι ένας μηχανισμός της ανθρώπινης σκέψης που οι ψυχολόγοι αποκαλούν διαισθητική ψυχολογία (intuitive psychology) ή “θεωρία της νοητικής απόδοσης”. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι άνθρωποι δημιουργούν τις δικές τους διαισθητικές θεωρίες για να εξηγήσουν την συμπεριφορά των άλλων ατόμων. Όταν προσπαθώ να προβλέψω την συμπεριφορά κάπου, δεν τον σκέφτομαι ως ένα ρομπότ το οποίο απλά αντιδρά στα φυσικά ερεθίσματα του περιβάλλοντός του, αλλά αντίθετα, του αποδίδω μια ανεξάρτητη νοητική ικανότητα. Δεν γνωρίζω επακριβώς τι θέλει να κάνει κάποιος ή τι αισθάνεται αλλά υποθέτοντας πως -όπως και εγώ, έτσι και αυτός- σκέφτεται και αισθάνεται πράγματα. Με άλλα λόγια δηλαδή υποθέτω πως έχει νου και προσπαθώ να εξηγήσω η συμπεριφορά του βάσει των πεποιθήσεων και των επιθυμιών του.
Αυτό το φαινόμενο που λέγεται διαισθητική ψυχολογία, το οποίο, σύμφωνα με έρευνες, είναι υπαρκτό και ξεχωριστό μέρος του ανθρώπινου ψυχισμού, φαίνεται πως είναι απών σε άτομα που πάσχουν από αυτισμό. Τα αυτιστικά άτομα μπορεί να έχουν ιδιαίτερη κλίση στα μαθηματικά, τις τέχνες, την γλώσσα ή τη μουσική, αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούν να αποδώσουν σωστά νοητικές λειτουργίες στους άλλους ανθρώπους. Συμπεριφέρονται στους ανθρώπους όπως σε ένα ρομπότ ή μια κούκλα. Έχουν γίνει έρευνες που προσπάθησαν να εντοπίσουν τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη λειτουργία και προς το παρόν φαίνεται πως ένα μέρος αυτής λαμβάνει χώρα στον κυκλοειδήμεσοπρόσθιο (orbital ventromedial cortex) αλλά και τον άνω κροταφικό φλοιό (superior temporal sulcus).
Ίσως η απανταχού παρούσα πίστη σε πνεύματα, ψυχές, θεούς, αγγέλους κτλ να οφείλεται στην διαισθητική μας ψυχολογία η οποία βρίσκεται σε κατάσταση αμόκ. Εάν έχεις την τάση να πιστεύεις σε μια αόρατη ύπαρξη που αποκαλείς “νου” και η οποία συνυπάρχει με το σώμα, τότε το επόμενο βήμα είναι να θεωρήσεις πως ο “νους” μπορεί και υπάρχει ανεξάρτητα από το σώμα. Στοκάτω-κάτω , ποτέ δεν μπορούμε να αγγίξουμε τον νου των άλλων ανθρώπων, οπότε πάντοτε χρειάζεται να κάνουμε ένα μικρό λογικό άλμα. Απλά στην περίπτωση του δυισμού που ανέφερα πιο πάνω, κάνουμε ένα ακόμη, λίγο πιο μεγάλο, λογικό άλμα.
Μάλιστα κατά τον 19ο αιώνα ο ανθρωπολόγος Έντουαρντ Τάιλερ (Edward Tyler) κατέληξε στο συμπέρασμα πως με κάποιον τρόπο υπάρχουν επαρκείς εμπειρικές αποδείξεις για την ύπαρξη της ψυχής. Αυτές οι αποδείξεις υπήρχαν μέχρι την πρόσφατη ανάπτυξη των νευροεπιστημών , οι οποίες μας προσφέρουν μια εναλλακτική επεξήγηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος νους. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα όνειρα. Όταν ονειρευόμαστε το σώμα μας παραμένει στο κρεβάτικαθ’ όλη τη διάρκεια του ύπνου, αλλά κάποιο κομμάτι του εαυτού μας μας φαίνεται πως είναι ξύπνιο και περιπλανιέται στον κόσμο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν είμαστε σε ημιναρκώδη κατάσταση κατά τη διάρκεια ενός πυρετού, όταν παίρνουμε ναρκωτικά ή όταν έχουμε αϋπνίες.
Οι σκιές και οι αντικαθρεπτισμοί είναι μυστηριώδεις (ή τουλάχιστον ήταν έως την ανάπτυξη των θεωριών για τις φυσικές ιδιότητες του φωτός οι οποίες επεξήγησαν αυτά τα φαινόμενα). Φαίνεται πως έχουν την μορφή και την υπόσταση ενός ατόμου, χωρίς όμως να είναι το ίδιο το άτομο.
Ο θάνατος, φυσικά, είναι η υπέρτατη απόδειξη της ύπαρξης της ψυχής. Κάποιος μπορεί να σφύζει από ζωή τη μια στιγμή και την αμέσως επόμενη να είναι ένα άψυχο σώμα, πολύ πιθανώς χωρίς να έχει αλλάξει κάτι στην εξωτερική του εμφάνιση. Στην περίπτωση αυτή φαίνεται πως η ζωντανή οντότητα που κατοικούσε στο σώμα αυτό ξαφνικά το άφησε και έφυγε.
Οπότε πριν την ύπαρξη των σύγχρονων επιστημών της φυσικής, της βιολογίας και ειδικά των νευροεπιστημών, μία λογική εξήγηση όλων αυτών των φαινομένων ήταν ότι η ψυχή περιπλανιέται όταν κοιμόμαστε, κρύβεται στις σκιές, μας κοιτάει μέσα από την επιφάνεια ενός νερόλακκου και αφήνει το σώμα μας όταν πεθάνουμε.
Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως η οικουμενική τάση προς την θρησκεία παραμένει ένας γνήσιος επιστημονικός γρίφος. Αλλά πολλές επεξηγήσεις βιολογικής προσαρμογής, όπως αυτές που παρουσιάστηκαν στο περιοδικό Τάιμ (Time) την περασμένη εβδομάδα, δεν νομίζω πως καλύπτουν επαρκώς τα κριτήρια της βιολογικής προσαρμογής. Υπάρχει η εναλλακτική επεξήγηση πως η ψυχολογία της θρησκείας είναι ένα υποπροϊόν πολλών διαφορετικών απόψεων του νου μας η οποία αναπτύχθηκε για άλλους σκοπούς. Αυτούς τους σκοπούς πρέπει να τους ξεχωρίσουμε βάσει των ωφελημάτων που έχουν οι παραγωγοί από τη μια πλευρά και οι καταναλωτές της θρησκείας από την άλλη. Όσον αφορά τους καταναλωτές, υπάρχουν πιθανές συναισθηματικές προσαρμογές στην επιθυμία μας για υγεία, αγάπη και επιτυχία, αλλά και γνωστικές όσον αφορά την διαισθητική ψυχολογία μας αλλά και οι αποδείξεις ύπαρξης της ψυχής βάσει των εμπειριών μας. Αν βάλουμε όλα τα παραπάνω σε μια σειρά, αυτό στο οποίο καταλήγουμε είναι η επίκληση στον μυστηριώδη κόσμο των ψυχών για να πραγματοποιήσουν τις πιο τρυφερές μας επιθυμίες.
--------------------------------------------------------------------------------
*Ο Δρ. Steven Pinker είναι καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Harvard. Έως το 2003 δίδασκε στο Τμήμα Γνωστικών Επιστημών και Επιστημών του Εγκεφάλου στο MIT. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην γλώσσα και την νόηση, ενώ έχει γράψει και αρκετά βιβλία, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται τα “The Language Instinct“, “How the Mind Works” αλλά και το “The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature“. Για περισσότερες λεπτομέρειες επισκευθείτε την προσωπική του ιστοσελίδα
πηγή: http://www.psychologein.gr/
Η ομιλία δόθηκε στην ετήσια συνάντηση του Ιδρύματος Ελευθερίας από την Θρησκεία, στις 29 Οκτωβρίου 2004, κατά την παράδοση του βραβείου “Τα Νέα Ρούχα του Αυτοκράτορα”
Σας ευχαριστώ πολύ για την μεγάλη τιμή που μου κάνετε. Ανυπομονώ να διακοσμήσω το γραφείο μου στο Χάρβαρντ με τον Αυτοκράτορα. Πρόκειται για μία ειδική τιμή να βρίσκομαι εδώ προς αναγνώριση των επιτευγμάτων της Άνι Γκέιλορ (Anne Gaylor) και θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου για την υπέροχη δουλειά που έχει κάνει σ’αυτό το Ίδρυμα.
Έχουμε πράγματι το “γονίδιο του Θεού” ή ένα “θεϊκό κύκλωμα”; Αναφέρομαι σε μερικούς ισχυρισμούς που πολλοί από εσάς ίσως να έχετε υπόψην. Πριν από μόλις μια εβδομάδα το περιοδικό Times κυκλοφόρησε με το εξώφυλλο: “Το Γονίδιο του Θεού: η θεότητα μας ωθεί στην αναζήτηση μιας ανώτερης δύναμης;”. Είτε το πιστεύετε, είτε όχι, μερικοί επιστήμονες απαντούν θετικά στο ερώτημα αυτό. Πριν από λίγα χρόνια κάποιοι ισχυρίζονταν πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι εξοπλισμένος με ένα υποσύστημα διαμορφωμένο από την εξέλιξη το οποίο ευθύνεται για την θρησκευτική πίστη. Σύμφωνα με τους Λος Άντζελες Ταιμς , “αυτό το θεϊκό κύκλωμα επηρεάζει την ένταση της θρησκευτικότητας”. Στην σημερινή μου ομιλία θα ήθελα να κάνω μια αξιολόγηση αυτών των ισχυρισμών.
Σίγουρα μπροστά μας υπάρχει ένα φαινόμενο προς εξήγηση, και αυτό δεν είναι άλλο από την θρησκευτική πίστη. Σύμφωνα με εθνολογικές μελέτες, η θρησκευτική πίστη είναι πανανθρώπινο φαινόμενο. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει και μετά το φυσικό θάνατο, ότι οι θρησκευτικές τελετές μπορούν να αλλάξουν τον φυσικό μας κόσμο και να μας φέρουν αντιμέτωπους με την αλήθεια, αλλά και και πως οι αρρώστιες και η κακοτυχία γιατρεύονται μέσω διάφορων αόρατων προσωποποιημένων οντοτήτων όπως πνεύματα, φαντάσματα, άγιοι, δαίμονες, Χερουβίμ ή πρόσωπα όπως ο Ιησούς, οι διάβολοι και οι θεοί.
Κάποιος θα μπορούσε κάλλιστα να ρωτήσει: αυτό το φαινόμενo απαντάται σε όλες τις κοινωνίες; Η απάντηση είναι πως ναι, σε όλες. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα μιας κοινωνίας με την οποία είμαστε όλοι οικείοι, αυτό των Η.Π.Α. Την τελευταία φορά που έλεγξα τα αποτελέσματα ερευνών γύρω από θρησκευτικά θέματα, το 25% των Αμερικανών πίστευε στις μάγισσες, το 50% στα φαντάσματα, το 50% τον διάβολο, το 50% πίστευε πως το περιεχόμενο της Γενέσεως (σ.σ. το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης) είναι αληθές κυριολεκτικά, το 69% πίστευε στους αγγέλους, το 87% πίστευε πως ο Ιησούς αναστήθηκε από τους νεκρούς και το 96% πίστευε σε κάποια μορφή ανώτερης θεϊκής δύναμης.
Τι συμβαίνει λοιπόν; Ο ανθρώπινος νους από πολλές απόψεις φαίνεται είναι μια καλοφτιαγμένη μηχανή. Βέβαια, δεν είναι κυριολεκτικά μια καλοφτιαγμένη μηχανή αλλά έχει την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά μιας καλής μηχανής υπό τη βιολογική σκοπιά του όρου. Για παράδειγμα, μπορούμε να βλέπουμε, να σκεφτόμαστε, να μιλάμε, να κατανοούμε και γενικά να επιτυγχάνουμε στόχους καλύτερα από οποιοδήποτε ρομπότ ή υπολογιστή. Δεν μπορούμε να πάμε στην Σίρκουιτ Σίτυ και να αγοράσουμε το ρομπότ-οικιακή βοηθό των Τζετσονς (σ.σ. φουτουριστική εκπομπή κινουμένων σχεδίων) και να περιμένουμε πως θα είναι ικανό να πλένει τα πιάτα ή να κάνει απλές καθημερινές δουλειές. Τέτοιου είδους εργασίες είναι πολύ δύσκολες για κάποιο ανθρώπινο δημιούργημα όπως είναι ένα ρομπότ, παρόλο που ένα πεντάχρονο παιδί θα μπορούσε να τις κάνει χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Η εξήγηση αυτής της καλοφτιαγμένης μηχανής έρχεται μέσα από την δαρβίνια θεωρία της Εξέλιξης, της μόνης θεωρίας που έχουμε προς το παρόν η οποία είναι σε θέση να εξηγήσει με όρους αίτιου-αιτιατού την αυταπάτη του σχεδιασμού αυτής της μηχανής.
Το ερώτημα που γεννάται όμως είναι πως γίνεται μέσα σε αυτόν τον μηχανισμό να εξελίχθηκαν και οι παράλογες δοξασίες; Ο Χένρι Λούις Μένκεν (H.L. Mencken ) είπε πως “η πιο κοινή από όλες τις τρελές αντιλήψεις είναι η παθιασμένη πίστη σε κάτι που είναι εξόφθαλμα μη αληθές. Αυτή είναι η κύρια απασχόληση της ανθρωπότητας”. Αυτή η δήλωση εκφράζει ένα αίνιγμα για τους ψυχολόγους.
Μια εξήγηση είναι πως η θρησκευτική πίστη είναι άλλη μια περιβαλλοντική προσαρμογή. Πολλές από τις ικανότητες και τις αυτόματες συμπεριφορές μας είναι προϊόν προσαρμογών οι οποίες έγιναν ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε όσο το δυνατόν καλύτερα στον κόσμο στον οποίο ζούμε. Έχουμε την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε το βάθος σε μια εικόνα επειδή ο κόσμος μας είναι τρισδιάστατος. Έχουμε έναν ενδογενή φόβο για τα φίδια επειδή τα φίδια στο περιβάλλον μας είναι επικίνδυνα.
Ίσως, από την άλλη, να υπάρχει πράγματι μια αόρατη, θαυματουργή θεότητα που μας προσέχει και μας ανταμείβει και πράγματι να έχουμε αυτό το θεϊκό εγκεφαλικό κύκλωμα ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε μαζί της. Ως επιστήμονας μου αρέσει να αντιμετωπίζω τα ερωτήματα ως υποθέσεις που μπορούν να ελεγχθούν και αυτή η εναλλακτική υπόθεση μπορεί να ελεγχθεί. Βάσει αυτής, για παράδειγμα, τα θαύματα θα έπρεπε να είναι παρατηρήσιμα, η επιτυχία στην ζωή να ισούται με αρετή και η ο πόνος με την αμαρτία. Δεν γνωρίζω κάποιον που να προχώρησε σε τέτοιου είδους έρευνες, αλλά θα μπορούσα να πω πως έχουμε αρκετούς λόγους να πιστεύουμε πως αυτή η υπόθεση δεν έχει επαληθευτεί. Υπάρχει μια παροιμία των Γίντις που λέει πως “Αν ο Θεός κατοικούσε στην Γη, οι άνθρωποι θα είχαν σπάσει τα παράθυρά του”.
Η θρησκεία ως εξελικτικός μηχανισμός
Έχουν γίνει και άλλες, πιο ευλογοφανείς προσπάθειες επεξήγησης της θρησκευτικής πίστης ως βιολογικό μηχανισμό προσαρμογής. Αν και η δαρβινική θεώρηση του ψυχικού μας κόσμου με καλύπτει σε μεγάλο βαθμό, δεν θεωρώ πως αυτού του είδους οι επεξηγήσεις είναι αρκετά πειστικές.
Η πρώτη από αυτές είναι πως η θρησκεία μας ανακουφίζει. Ιδέες όπως ο καλός ποιμένας, το θεϊκό σχέδιο, ή η μεταθανάτια ζωή κάνουν την ζωή μας λιγότερο επίπονη και μας κάνουν να αισθανόμαστε καλύτερα. Φυσικά υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας σε αυτήν την επεξήγηση, αλλά δεν είναι μια ικανοποιητική θεωρία βιολογικής προσαρμογής, καθώς αυτόματα εγείρει το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι βρίσκουν ανακούφιση σε λανθασμένες πεποιθήσεις. Το να πιστεύεις πως κάτι ισούται με Χ, αυτό αυτόματα δεν κάνει και την πεποίθησή σου αληθή. Δεν υπάρχει κανένας λόγος η σκέψη και μόνο πως κάτι είναι Χ να είναι ανακουφιστική, εφόσον δεν έχεις κανέναν λόγο να πιστεύεις πως είναι πράγματι έτσι. Σκεφτείτε το ακόλουθο: όταν έχετε παγώσει από το κρύο και κάποιος σας πει πως είστε ζεστοί, ή όταν σας κυνηγά ένα μανιασμένο σαρκοφάγο ζώο και κάποιος σας πει πως το ζώο είναι απλά ένα λαγουδάκι αυτές οι σκέψεις δεν σας ανακουφίζουν ιδιαίτερα. Σε γενικές γραμμές δεν είμαστε τόσο ευκολόπιστοι. Γιατί όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά όσον αφορά την θρησκευτική πίστη;
Η δεύτερη υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι πως η η θρησκεία δυναμώνει τους δεσμούς μια κοινότητας. Όσοι διαβάσατε το άρθρο των Τάιμς στο οποίο αναφέρθηκα πριν ίσως γνωρίζετε κάποια πράγματα γι’ αυτή την θεωρία, μιας και οΝτέν Χάμερ (Dean Hamer ) του οποίου το βιβλίο “Το γονίδιο του Θεού” ήταν η έμπνευση για το εν λόγω εξώφυλλο των Τάιμς, ανέπτυξε αυτή την υπόθεση ως μια πιθανή εξήγηση της θρησκείας. Και πάλι θεωρώ πως υπάρχουν ψεγάδια αλήθειας και σε αυτή τη θεωρία, μιας και όντως η θρησκεία φέρνει τα μέλη μιας κοινότητας πιο κοντά. Αλλά και πάλι γεννάται το ίδιο ερώτημα: γιατί; Γιατί η πίστη σε πνεύματα ή σε μυστικιστικές τελετές να είναι απαραίτητο συστατικό για να ενδυναμωθούν οι δεσμοί μιας κοινότητας, με απώτερο σκοπό φυσικά την επιβίωσή της; Γιατί τα συναισθήματα της εμπιστοσύνης, της αφοσίωσης, της φιλίας και της αλληλεγγύης δεν είναι αρκετά από μόνα τους; Δεν υπάρχει κάποιος a priori λόγος να θεωρούμε πως η πίστη στην ψυχή ή σε μια θρησκευτική τελετή βοηθάει άμεσα την συνεργασία μεταξύ ανεξάρτητων μονάδων.
Μία τρίτη θεωρία είναι πως η θρησκεία είναι η πηγή των ανώτερων ηθικών αξιών μας. Όσοι έχετε διαβάσει το βιβλίο “Rock of Ages” του Στήβεν Γκουλντ (Steven Jay Gould) γνωρίζετε αυτό το επιχείρημα: εφόσον η επιστήμη δεν μπορεί να μας πει ποιες θα πρέπει να είναι οι ηθικές μας αξίες, η θρησκεία είναι εκεί για να αναλάβει αυτό το ρόλο και γι’ αυτό αυτές οι δύο “αυθεντίες” θα πρέπει να δείχνουν σεβασμό η μία προς την άλλη. Το μεγάλο πρόβλημα με αυτήν την επεξήγηση είναι εμφανές σε όποιον έχει διαβάσει τη Βίβλο η οποία είναι ένα εγχειρίδιο για βιασμούς, γενοκτονίες και καταστροφή. Ο Θεός λέει στους Ισραηλίτες να εισβάλουν στα χωριά της Μαδιάμ : “Σκοτώστε όλους τους άνδρες, σκοτώστε όλα τα παιδιά, σκοτώστε όλες τις ηλικιωμένες γυναίκες. Τις νεαρές γυναίκες που βρίσκετε ελκυστικές φέρτε τες πίσω στο στρατόπεδό σας, ξυρίστε τα κεφάλια τους και κλειδώστε τες σε ένα δωμάτιο για 30 ημέρες έως ότου σταματήσουν να κλαίνε γιατί σκοτώσατε τους γονείς τους και τότε πάρτε τες ως τέταρτες ή πέμπτες συζύγους σας”(σ.σ. Παλαιά Διαθήκη, Κεφ. 31). Έτσι βλέπουμε πως η Βίβλος, αντίθετα με τα όσα πιστεύει η πλειονότητα των Αμερικανών, μόνο πηγή ανώτερων ηθικών αξιών δεν είναι. Οι θρησκείες είχαν ως αποτέλεσμα λιθοβολισμούς, κάψιμο μαγισσών,τις Σταυροφορίες, την Ιερά Εξέταση, ιερούς πολέμους (Τζιχάντ ), βομβιστές αυτοκτονίας, το κυνήγι των ομοφυλόφιλων, ανθρώπους που πυροβολούν εν ψυχρώ το προσωπικό κλινικών που κάνουν εκτρώσεις αλλά και μητέρες που έπνιξαν τα παιδιά τους ώστε να μπορούν να ξανασυναντηθούν αγαπημένοι στον παράδεισο.
Οι ηθικές αξίες δεν πηγάζουν απαραίτητα από τη θρησκεία. Οι ψυχολόγοι έχουν εντοπίσει πολλά συναισθήματα που είναι πανανθρώπινα, όπως η αγάπη, η συμπόνοια, η γενναιοδωρία, η ενοχή, η ντροπή και η αγανάκτηση. Η πίστη σε πνεύματα δεν έχει άμεση σχέση με αυτά. Οι ηθικοί φιλόσοφοι όπως ο Πήτερ Σίνγκερ (Peter Singer) οι οποίοι εξετάζουν εξονυχιστικά την έννοια της ηθικότητας έχουν καταστήσει εμφανές πως η ηθική λογικά έχει τις ρίζες της στην εναλλαξιμότητα των ενδιαφερόντων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Τα παγκόσμια ηθικά συστήματα συλλαμβάνουν με κάποιο τρόπο αυτή την ιδέα της εναλλαξιμότητας των ενδιαφερόντων και των οπτικών γονιών μας, αυτή την ιδέα δηλαδή του χρυσού κανόνα πως “είμαι απλά ένα άτομο μεταξύ άλλων”. Πάνω σε αυτόν τον κανόνα βασίζονται άλλωστε και οι ιδέες όπως ο “συνεχώς επεκτεινόμενος κύκλος” του Σίνγκερ αλλά το “πέπλο της άγνοιας” του Τζον Ρολς (John Rawls). Ένας ανθρωπόμορφος θεός- τιμωρός που φέρνει την δικαιοσύνη δεν έχει θέση στην προσπάθεια επεξήγησης της ηθικότητας.
Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα “Γιατί ο Homo Sapiens έχει τόσο έντονη τάση προς τη θρησκευτική πίστη;” πρέπει αρχικά να κάνει τη διάκριση μεταξύ των συμπεριφορών που είναι άμεσα προϊόντα της φυσικής προσαρμογής υπό τη Δαρβινική έννοια του όρου και των συμπεριφορών που είναι υποπροϊόντα αυτής της προσαρμογής. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: γιατί το αίμα μας είναι κόκκινο; Το κόκκινο αίμα μας δίνει κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα (π.χ. καμουφλάρισμα από πιθανούς κινδύνους); Αυτό είναι μάλλον απίθανο. Η εξήγηση του λόγου για τον οποίο έχουμε κόκκινο αίμα είναι πως μέσω της φυσικής προσαρμογής επικράτησε η μεταφορά του οξυγόνου μέσω ενός συγκεκριμένου μορίου, της αιμογλοβίνης. Η αιμογλοβίνη τυγχάνει να έχει κόκκινο χρώμα όταν είναι οξυγονωμένη, οπότε το κόκκινο χρώμα του αίματός μας είναι απλά ένα υποπροϊόν της απαραίτητης χημείας που κρύβεται πίσω από τη μεταφορά του οξυγόνου στο σώμα μας. Το χρώμα αυτό καθ’ αυτό δεν έχει επικρατήσει βάσει της φυσικής προσαρμογής.
Για να ξεχωρίσουμε την φυσική προσαρμογή από τα υποπροϊόντα της το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να σιγουρευτούμε πως το υπό εξέταση χαρακτηριστικό αναπτύσσεται κάτω από διαφορετικά περιβάλλοντα και πως εμφανίζεται καθολικά στα μέλη του είδους. Αυτός ο κανόνας για παράδειγμα μας επιτρέπει να αποφανθούμε πως η ανάγνωση δεν αποτελεί βιολογική προσαρμογή. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν αυτόματα ανάγνωση, καθώς χρειάζεται κάποιος να τους διδάξει πρώτα, σε αντίθεση με την ομιλία η οποία αποτελεί βιολογική προσαρμογή, μιας και εμφανίζεται σε όλα τα παιδιά με φυσιολογική ανάπτυξη ανεξαρτήτως της κοινωνίας στην οποία μεγάλωσαν.
Το δεύτερο κριτήριο είναι να μπορεί να ειπωθεί πως το χαρακτηριστικό αυτό θα μπορούσε να έχει βοηθήσει στην επιβίωση και την αναπαραγωγή του είδους μέσα στα πλαίσια του περιβάλλοντός του στο οποίο αναπτύχθηκε. Αυτό στην περίπτωση του ανθρώπινου είδους είναι ένα περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης και κυνηγός, συμπεριφορές που ήταν παρούσες πολύ πριν την σχετικά πρόσφατη ανάπτυξη της αγροτικής καλλιέργειας και του πολιτισμού.
Ένα σημαντικό στοιχείο του δεύτερου κριτηρίου είναι πλεονέκτημα που έδωσε (ή που συνεχίζει να δίνει) το υπό εξέταση χαρακτηριστικό να είναι σε συμφωνία με τους νόμους της φυσικής, της μηχανικής και της χημείας, ώστε το αποτέλεσμα της προσαρμογής να καθίσταται χρήσιμο. Αυτή η χρησιμότητα βεβαίως δεν πρέπει να καθορίζεται εκ των υστέρων, γιατί έτσι δεν έχουμε μια λογική εξελικτική επεξήγηση αλλά ένα παραμύθι. Ένας τρόπος για να διαχωρίσουμε αυτές τις δύο διαφορετικές επεξηγήσεις είναι να εξετάσουμε την εξελικτική χρησιμότητα του υπό εξέταση γνωρίσματος από μια ανεξάρτητη σκοπιά.
Επί παραδείγματι, μέσω της προβολικής γεωμετρίας κάποιος μπορεί να δείξει πως με τον συνδυασμό δύο εικόνων του ίδιου τοπίου από δύο διαφορετικές κάμερες/οπτικές γωνίες, είναι δυνατόν να υπολογιστεί το βάθος των αντικειμένων. Οι άνθρωποι και άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά είμαστε εφοδιασμένοι με τέτοιου τύπου βιολογικές κάμερες οι οποίες μας βοηθούν στην στερεοσκοπική αντίληψη του κόσμου γύρω μας. Αυτές οι κάμερες είναι ακριβώς αυτό που θα περνούσε από το μυαλό των μηχανικών εάν ήθελαν να δημιουργήσουν ένα ρομπότ εφοδιασμένο με αντίληψη του βάθους. Αυτή η ομοιότητα είναι ένας αρκετά καλός λόγος να πιστεύουμε πως η ικανότητά μας για στερεοσκοπική αντίληψη βάθους είναι μια εξελικτική προσαρμογή.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον φόβο των φιδιών. Σε όλες τις κοινωνίες οι άνθρωποι φοβούνται τα φίδια. Μάλιστα αυτός ο φόβος παρουσιάζεται ακόμη και σε μαϊμούδες που μεγάλωσαν σε ένα εργαστηριακό περιβάλλον και δεν έχουν δει ποτέ τους φίδια. Γνωρίζουμε από την ερπετολογία πως τα φίδια ήταν ένα από τα κυρίαρχα είδη στην Αφρική, κατά τη διάρκεια της εξέλιξής μας, όπως επίσης γνωρίζουμε πως το να σε δαγκώσει ένα φίδι δεν είναι καλό λόγω της χημείας του δηλητηρίου του φιδιού. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε πως αυτή καθ’ αυτή η επικινδυνότητα των φιδιών λόγω των δηλητηρίων τους δεν είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο, αλλά βάσει αυτής αναπτύχθηκε το σύγχρονο ψυχολογικό φαινόμενο, αυτό της έμφυτης φοβίας προς τα φίδια, κάτι που όπως βλέπουμε είναι εύλογο να υποθέσουμε πως αποτελεί εξελικτική προσαρμογή.
Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η τάση να μας αρέσουν τα γλυκά φαγητά. Φυσικά δεν πρόκειται για κάποια τρομερά εξελικτική συμπεριφορά πλέον, αλλά ξέρουμε από την βιοχημεία πως η ζάχαρη περιέχει πολλές θερμίδες, κάτι που θα μπορούσε να είναι σωτήριο σε μια εποχή που οι πηγές τροφής ήταν περιορισμένες. Γι’ αυτό το λόγο αυτή η τάση μπορεί να θεωρηθεί μια ακόμη εξελικτική προσαρμογή.
Εν αντιθέσει με τα παραπάνω παραδείγματα, δεν είναι ξεκάθαρο ποια είναι η εξελικτική λειτουργικότητα του χιούμορ ή της μουσικής. Θεωρώ πως οι επεξηγήσεις της θρησκείας στις οποίες αναφέρθηκα ήδη έχουν το ίδιο ακριβώς πρόβλημα: δεν υπάρχει κάποια ανεξάρτητη και λογική εξήγηση του λόγου για τον οποίο φάνηκε χρήσιμη στο είδος μας.
Τα οφέλη της θρησκείας για τους “παραγωγούς” και τους “καταναλωτές” της
Η εναλλακτική θεωρία είναι βεβαίως πως όπως ακριβώς το χρώμα του αίματος, έτσι και η θρησκεία είναι ένα υποπροϊόν άλλων προσαρμογών. Ένα πολύ σημαντικό πόρισμα της θεωρίας της Εξέλιξης είναι πως η μάχη της επιβίωσης μεταξύ οργανισμών -είτε ανήκουν στο ίδιο είδος, είτε σε διαφορετικό- οδηγούν σε έναν ιδιότυπο “ανταγωνισμό εξοπλισμών”. Ο ένας οργανισμός αναπτύσσει πιο έξυπνα ή πιο θανατηφόρα όπλα, ο άλλος απαντάει αναπτύσσοντας ακόμη πιο ευφυείς άμυνες κ.ο.κ. Σε κάθε στάδιο κατά τη διάρκεια αυτού του αέναου ανταγωνισμού ένα χαρακτηριστικό μπορεί να είναι προσαρμοστικό για έναν οργανισμό, αλλά όχι για τους αντιπάλους του, εφόσον το όπλο του πρώτου είναι ανώτερο της άμυνας του δεύτερου. Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που δεν είναι όλες οι συμπεριφορές προσαρμοστικές, τουλάχιστον όχι για όλους τους οργανισμούς. Κάτι που είναι προσαρμοστικό για το λιοντάρι δεν είναι για το πρόβατο.
Οπότε, μια αναδιατύπωση της ερώτησης “Γιατί η θρησκεία είναι τόσο διαπεραστική;” είναι το ερώτημα “Ποιος ωφελείται από αυτή;”. Για να το θέσω και αλλιώς, πρέπει να διαχωρίσουμε τα πιθανά οφέλη των παραγωγών της θρησκείας (το θρησκευτικό κατεστημένο των ιερέων) από τα οφέλη των καταναλωτών της (το ποίμνιο, οι πιστοί). Η απάντηση μπορεί να είναι διαφορετική σε αυτές τις δύο περιπτώσεις. Οπότε, πρέπει να διαφοροποιήσουμε την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος από την χάραξη της θρησκείας από τους σαμάνους, τους ιερείς και λοιπούς;” από την ερώτηση “Ποιο είναι το όφελος της αποδοχής της θρησκείας από τους πιστούς;”.
Ορισμένοι ανθρωπολόγοι πιστεύουν πως τα οφέλη της θρησκείας γίνονται εμφανή σε αυτούς που προκαλούν την θρησκευτική πίστη σε τρίτους. Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των θρησκειών είναι η λατρεία των προγόνων. Αυτή η προγονολατρεία ακούγεται πολύ καλή σε κάποιον ο οποίος ξέρει πως σε λίγα χρόνια θα γίνει και ο ίδιος πρόγονος. Ένα από τα μειονεκτήματα του γήρατος είναι η συνειδητοποίηση της θνητής μας φύσης. Εάν καταφέρεις να πείσεις τους ανθρώπους γύρω σου πως θα συνεχίσεις να αλληλεπιδράς μαζί τους ακόμη και μετά τον θάνατό σου, αυτό τους δίνει ένα κίνητρο να σου φέρονται καλά έως και την τελευταία μέρα της ζωής σου.
Οι τροφικές απαγορεύσεις είναι επίσης πολύ συχνές σε όλες τις θρησκείες. Εάν καταφέρεις να αποτρέψεις την βρώση μιας συγκεκριμένης τροφής, ιδιαίτερα ζωικής προέλευσης, από παιδιά κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της ζωής τους, αυτά θα μεγαλώσουν έχοντας αναπτύξει το αίσθημα της αηδίας απέναντι και μόνο στη σκέψη του να φάνε αυτό το απαγορευμένο φαγητό. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που οι περισσότεροι από εμάς δεν τρώμε σκυλιά, εγκεφάλους πιθήκων ή σκουλήκια, αν και σε άλλες κοινωνίες αυτές οι τροφικές προτιμήσεις είναι συνηθισμένες. Υπάρχουν επίσης και οικολογικοί λόγοι που προκαλούν την ανάπτυξη τροφικών απαγορεύσεων, όπως επίσης υπάρχουν και λόγοι που καθιστούν απαραίτητο τον έλεγχο των τροφών μέσα στις κάθε κοινωνίες. Από τη στιγμή που δύο γειτνιάζουσες κοινωνίες έχουν διαφορετικές διατροφικές συνήθειες, εάν κρατήσεις τα μέλη της κοινωνίας σου μακριά από τις διατροφικές συνήθειες των άλλων, τότε αυτόματα μειώνεις την πιθανότητα να φύγουν από τη δική σου ομάδα και να πάνε στην άλλη.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι οι τελετές περάσματος από μία κατάσταση σε μια άλλη. Πολλές κοινωνικές αποφάσεις πρέπει να γίνουν με ένα κατηγορηματικό “ναι ή όχι”, ή με ένα “όλο ή τίποτα”. Αλλά η βιολογική ανάπτυξη είναι συνεχής και με λιγότερο ξεκάθαρα όρια μεταξύ των διάφορων σταδίων. Ένα παιδί δεν γίνεται ενήλικας από τη μια μέρα στην άλλη. Αλλά παρόλα αυτά πρέπει να πάρουμε κάποιες αποφάσεις όπως πότε κάποιος έχει δικαίωμα ψήφου, πότε μπορεί να οδηγήσει ή να αγοράσει όπλα. Δεν υπάρχει κάτι μαγικό στην ηλικία των 13 ή των 18 ή σε οποιαδήποτε άλλη ηλικία. Απλά είναι πιο εύκολο να ορίσουμε αυθαίρετα μια ηλικία μετά την οποία ένα άτομο θεωρείται ώριμο για κάτι, παρά να ελέγχουμε τον βαθμό ωριμότητας του καθενός κάθε φορά που θέλει, για παράδειγμα, να αγοράσει αλκοόλ. Οι θρησκευτικές τελετές οριοθετούν διάφορα στάδια της ζωής των πιστών, λειτουργώντας παρόμοια με μία αστυνομική ταυτότητα. Μια ακόμη λιγότερο ξεκάθαρη οριοθέτηση στις κοινωνίες μας είναι το έως πότε κάποιος είναι ελεύθερος να εμπλέκεται σε ρομαντικές σχέσεις και πότε πρέπει να δεσμευτεί με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Ο θρησκευτικός γάμος είναι ένας χρήσιμος τρόπος οριοθέτησης αυτών των δύο διαφορετικών σταδίων στην ζωή μας.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των περισσότερων θρησκειών είναι οι θυσίες. Ένα γενικό πρόβλημα στην δημιουργία ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών μιας ομάδας είναι το πως μπορεί να ξεχωρίσει κανείς τους πιστούς υπηκόους της, από τους λιγότερο πιστούς ή τα παράσιτά της. Ένας τρόπος για να ελέγξει κάποιος ποιος νιώθει πραγματικούς δεσμούς με την ομάδα είναι να δει κατά πόσο είναι έτοιμος να κάνει θυσίες γι’ αυτή. Ας δούμε ένα παράδειγμα που οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Σε μια οικεία μας εθνική ομάδα λέγεται το εξής: “Μόλις απέκτησες γιο. Σε παρακαλώ δώσε μου το μωρό ώστε να του κόψω λίγο δέρμα από το πέος του”. Φυσικά αυτό δεν θα το έκανε ο καθένας, εκτός και αν λάμβανε υπόψην του πολύ σοβαρά τις σχέσεις του με την υπόλοιπη εθνική ομάδα. Φυσικά υπάρχουν ακόμη πιο βάρβαρα παραδείγματα από άλλες κοινωνίες του κόσμου μας.
Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό των θρησκειών είναι η ύπαρξη ειδημόνων με μυστηριώδεις γνώσεις. Εάν είσαι ο μοναδικός που έχει μυστηριώδεις και σημαντικές γνώσεις, τότε κερδίζεις αυτόματα τον σεβασμό των υπολοίπων μελών της κοινωνίας. Ακόμη και σε ένα μη θρησκευτικό περιβάλλον, οι περισσότερες κοινωνίες δείχνουν σεβασμό προς άτομα που θεωρούνται γνώστες και ειδήμονες στον χώρο τους. Οπότε, μια καλή στρατηγική των ιερέων είναι να αναμιγνύουν τις όποιες πραγματικές τους γνώσεις – και πράγματι οι ανθρωπολόγοι έχουν βρει πως οι σαμάνοι και οι μάγοι σε διάφορες φυλές του κόσμου έχουν γνώσεις των ιδιοτήτων των φυτών που χρησιμοποιούν- με λίγο “άμπρα κατάμπρα”, παραισθησιογόνες ουσίες, ταχυδακτυλουργικά κόλπα, πολυτελή ρούχα, όμορφους ναούς κτλ. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύουν την αντίληψη πως υπάρχουν μυστηριώδεις και ακατανόητοι κόσμοι και ο μόνος τρόπος να έρθει κάποιος σε επαφή με αυτούς είναι μέσω των υπηρεσιών τους.
Όλα αυτά τα πρακτικά πλεονεκτήματα αποκαλύπτουν ένα κομμάτι του μυστηρίου του λόγου για τον οποίον οι άνθρωποι αρέσκονται να ενθαρρύνουν την θρησκευτική πίστη στους άλλους, χωρίς ωστόσο να καταδεικνύουν κάποια βιολογική προσαρμογή. Σε αυτή την περίπτωση η θρησκευτική πίστη είναι απλά ένα υποπροϊόν άλλων, πιο βασικών, κινήτρων.
Αλλά τι συμβαίνει με την άλλη πλευρά των συναλλαγών, τους “καταναλωτές”; Γιατί συνεχίζουν να αγοράζουν το προϊόν των παραγωγών της θρησκείας; Ένας λόγος είναι πως στις περισσότερες περιπτώσεις δείχνουμε εμπιστοσύνη σε ειδικούς. Αυτή είναι η φύση της ειδημοσύνης. Εάν έχω πονόδοντο, ανοίγω το στόμα μου και επιτρέπω σε έναν τύπο να μου τρυπήσει τα δόντια. Εάν έχω στομαχόπονο, επιτρέπω σε έναν άλλο να με εγχειρήσει. Όλες αυτές οι καταστάσεις περιέχουν σε έναν βαθμό πίστη. Φυσικά σε αυτές τις περιπτώσεις η πίστη είναι λογική, αλλά μπορεί, με τους κατάλληλους χειρισμούς, να καταστεί μη λογική.
Υπάρχουν όμως και συναισθηματικοί λόγοι οι οποίοι εξελίχθηκαν για κάποιους λόγους και οι οποίοι μας κάνουν επιρρεπείς στην θρησκευτική πίστη. Η ανθρωπολόγος Ρουθ Μπένεντικτ (Ruth Benedict ) συνοψίζει πολύ καλά το αίσθημα της προσευχής λέγοντας πως “η θρησκεία είναι μια παγκόσμια τεχνική για την επιτυχία”. Εθνογραφικές έρευνες έχουν δείξει πως όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τον Θεό, δεν το κάνουν για να κουτσομπολεύσουν ή για να μοιραστούν τις γνώσεις τους μαζί του. Το κάνουν για να ζητήσουν χάρες όπως ίαση ασθενειών, επαγγελματική επιτυχία ή επιτυχία σε έναν πόλεμο. Αυτή η ιδέα έχει κάνει την εμφάνισή της και στο “Λεξικό του Διαβόλου” τουΆμπροους Μπίερς (”The Devil’s Dictionary”, Ambrose Bierce ) όπου η λέξη “προσευχή” ορίζεται ως “η πράξη κατά την οποία κάποιος ο οποίος δηλώνει ανάξιος ζητά να αλλάξουν οι νόμοι του σύμπαντος για χάρη του”. Επομένως, από αυτή την άποψη η θρησκεία είναι ένα έσχατο μέτρο στο οποίο καταφεύγουν οι άνθρωποι όταν δυσκολεύουν τα πράγματα και οι συνήθεις τεχνικές επίτευξης ενός στόχου φαίνεται να αποτυγχάνουν.
Πέρα από τους συναισθηματικούς υπάρχουν και κάποιοι γνωστικοί λόγοι, κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε τον κόσμο, οι οποίοι έχουν ερευνηθεί σε βάθος από τους ανθρωπολόγους ΝτανΣπέρμπερ (Dan Sperber), Πασκάλ Μπόιερ (Pascal Boyer) και Σκωτ Άτραν (Scott Atran). Οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για την εξελικτική ψυχολογία της θρησκείας είμαι σίγουρος πως θα απολαύσει ιδιαίτερα το βιβλίο του Μπόιερ “Η εξήγηση της Θρησκείας” (Religion Explained) αλλά και το “Στον Θεό που Εμπιστευόμαστε” (In God We Trust) του Άτραν. Το “Γονίδιο του Θεού” (The God Gene) είναι επίσης ένα πολύ καλό ανάγνωσμα, αλλά προτιμώ τα έργα των Μπόιερ και Άτραν.
Θεωρία της νοητικής απόδοσης
Το σημείο εκκίνησης είναι ένας μηχανισμός της ανθρώπινης σκέψης που οι ψυχολόγοι αποκαλούν διαισθητική ψυχολογία (intuitive psychology) ή “θεωρία της νοητικής απόδοσης”. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι άνθρωποι δημιουργούν τις δικές τους διαισθητικές θεωρίες για να εξηγήσουν την συμπεριφορά των άλλων ατόμων. Όταν προσπαθώ να προβλέψω την συμπεριφορά κάπου, δεν τον σκέφτομαι ως ένα ρομπότ το οποίο απλά αντιδρά στα φυσικά ερεθίσματα του περιβάλλοντός του, αλλά αντίθετα, του αποδίδω μια ανεξάρτητη νοητική ικανότητα. Δεν γνωρίζω επακριβώς τι θέλει να κάνει κάποιος ή τι αισθάνεται αλλά υποθέτοντας πως -όπως και εγώ, έτσι και αυτός- σκέφτεται και αισθάνεται πράγματα. Με άλλα λόγια δηλαδή υποθέτω πως έχει νου και προσπαθώ να εξηγήσω η συμπεριφορά του βάσει των πεποιθήσεων και των επιθυμιών του.
Αυτό το φαινόμενο που λέγεται διαισθητική ψυχολογία, το οποίο, σύμφωνα με έρευνες, είναι υπαρκτό και ξεχωριστό μέρος του ανθρώπινου ψυχισμού, φαίνεται πως είναι απών σε άτομα που πάσχουν από αυτισμό. Τα αυτιστικά άτομα μπορεί να έχουν ιδιαίτερη κλίση στα μαθηματικά, τις τέχνες, την γλώσσα ή τη μουσική, αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούν να αποδώσουν σωστά νοητικές λειτουργίες στους άλλους ανθρώπους. Συμπεριφέρονται στους ανθρώπους όπως σε ένα ρομπότ ή μια κούκλα. Έχουν γίνει έρευνες που προσπάθησαν να εντοπίσουν τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη λειτουργία και προς το παρόν φαίνεται πως ένα μέρος αυτής λαμβάνει χώρα στον κυκλοειδήμεσοπρόσθιο (orbital ventromedial cortex) αλλά και τον άνω κροταφικό φλοιό (superior temporal sulcus).
Ίσως η απανταχού παρούσα πίστη σε πνεύματα, ψυχές, θεούς, αγγέλους κτλ να οφείλεται στην διαισθητική μας ψυχολογία η οποία βρίσκεται σε κατάσταση αμόκ. Εάν έχεις την τάση να πιστεύεις σε μια αόρατη ύπαρξη που αποκαλείς “νου” και η οποία συνυπάρχει με το σώμα, τότε το επόμενο βήμα είναι να θεωρήσεις πως ο “νους” μπορεί και υπάρχει ανεξάρτητα από το σώμα. Στοκάτω-κάτω , ποτέ δεν μπορούμε να αγγίξουμε τον νου των άλλων ανθρώπων, οπότε πάντοτε χρειάζεται να κάνουμε ένα μικρό λογικό άλμα. Απλά στην περίπτωση του δυισμού που ανέφερα πιο πάνω, κάνουμε ένα ακόμη, λίγο πιο μεγάλο, λογικό άλμα.
Μάλιστα κατά τον 19ο αιώνα ο ανθρωπολόγος Έντουαρντ Τάιλερ (Edward Tyler) κατέληξε στο συμπέρασμα πως με κάποιον τρόπο υπάρχουν επαρκείς εμπειρικές αποδείξεις για την ύπαρξη της ψυχής. Αυτές οι αποδείξεις υπήρχαν μέχρι την πρόσφατη ανάπτυξη των νευροεπιστημών , οι οποίες μας προσφέρουν μια εναλλακτική επεξήγηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος νους. Ας πάρουμε για παράδειγμα τα όνειρα. Όταν ονειρευόμαστε το σώμα μας παραμένει στο κρεβάτικαθ’ όλη τη διάρκεια του ύπνου, αλλά κάποιο κομμάτι του εαυτού μας μας φαίνεται πως είναι ξύπνιο και περιπλανιέται στον κόσμο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν είμαστε σε ημιναρκώδη κατάσταση κατά τη διάρκεια ενός πυρετού, όταν παίρνουμε ναρκωτικά ή όταν έχουμε αϋπνίες.
Οι σκιές και οι αντικαθρεπτισμοί είναι μυστηριώδεις (ή τουλάχιστον ήταν έως την ανάπτυξη των θεωριών για τις φυσικές ιδιότητες του φωτός οι οποίες επεξήγησαν αυτά τα φαινόμενα). Φαίνεται πως έχουν την μορφή και την υπόσταση ενός ατόμου, χωρίς όμως να είναι το ίδιο το άτομο.
Ο θάνατος, φυσικά, είναι η υπέρτατη απόδειξη της ύπαρξης της ψυχής. Κάποιος μπορεί να σφύζει από ζωή τη μια στιγμή και την αμέσως επόμενη να είναι ένα άψυχο σώμα, πολύ πιθανώς χωρίς να έχει αλλάξει κάτι στην εξωτερική του εμφάνιση. Στην περίπτωση αυτή φαίνεται πως η ζωντανή οντότητα που κατοικούσε στο σώμα αυτό ξαφνικά το άφησε και έφυγε.
Οπότε πριν την ύπαρξη των σύγχρονων επιστημών της φυσικής, της βιολογίας και ειδικά των νευροεπιστημών, μία λογική εξήγηση όλων αυτών των φαινομένων ήταν ότι η ψυχή περιπλανιέται όταν κοιμόμαστε, κρύβεται στις σκιές, μας κοιτάει μέσα από την επιφάνεια ενός νερόλακκου και αφήνει το σώμα μας όταν πεθάνουμε.
Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως η οικουμενική τάση προς την θρησκεία παραμένει ένας γνήσιος επιστημονικός γρίφος. Αλλά πολλές επεξηγήσεις βιολογικής προσαρμογής, όπως αυτές που παρουσιάστηκαν στο περιοδικό Τάιμ (Time) την περασμένη εβδομάδα, δεν νομίζω πως καλύπτουν επαρκώς τα κριτήρια της βιολογικής προσαρμογής. Υπάρχει η εναλλακτική επεξήγηση πως η ψυχολογία της θρησκείας είναι ένα υποπροϊόν πολλών διαφορετικών απόψεων του νου μας η οποία αναπτύχθηκε για άλλους σκοπούς. Αυτούς τους σκοπούς πρέπει να τους ξεχωρίσουμε βάσει των ωφελημάτων που έχουν οι παραγωγοί από τη μια πλευρά και οι καταναλωτές της θρησκείας από την άλλη. Όσον αφορά τους καταναλωτές, υπάρχουν πιθανές συναισθηματικές προσαρμογές στην επιθυμία μας για υγεία, αγάπη και επιτυχία, αλλά και γνωστικές όσον αφορά την διαισθητική ψυχολογία μας αλλά και οι αποδείξεις ύπαρξης της ψυχής βάσει των εμπειριών μας. Αν βάλουμε όλα τα παραπάνω σε μια σειρά, αυτό στο οποίο καταλήγουμε είναι η επίκληση στον μυστηριώδη κόσμο των ψυχών για να πραγματοποιήσουν τις πιο τρυφερές μας επιθυμίες.
--------------------------------------------------------------------------------
*Ο Δρ. Steven Pinker είναι καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Harvard. Έως το 2003 δίδασκε στο Τμήμα Γνωστικών Επιστημών και Επιστημών του Εγκεφάλου στο MIT. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην γλώσσα και την νόηση, ενώ έχει γράψει και αρκετά βιβλία, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται τα “The Language Instinct“, “How the Mind Works” αλλά και το “The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature“. Για περισσότερες λεπτομέρειες επισκευθείτε την προσωπική του ιστοσελίδα
πηγή: http://www.psychologein.gr/
3 λανθασμένες εντυπώσεις για την Ψυχοθεραπεία
12/09/2007 Δημήτρης Αγοραστός
Η αλήθεια είναι ότι η επιστήμη της Ψυχολογίας τώρα αρχίζει σιγά-σιγά να κάνει τα πρώτα της βήματα στην Ελλάδα. Ο κόσμος λοιπόν σε μεγάλο βαθμό έχει άγνοια για τους βασικούς σκοπούς και τον ρόλο που μπορεί να παίξει η Ψυχολογία στην ζωή του. Αποτέλεσμα αυτού είναι όσοι ασχολούμαστε στον κλάδο της Ψυχολογίας συχνά να αντιμετωπίζουμε την καχυποψία και τον φόβο πολλών μπροστά στην επιστήμη αυτή. Σήμερα θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω κάποια βασικά πράγματα γύρω από την Ψυχοθεραπεία, ελπίζοντας να ρίξω λίγο περισσότερο φως σε αυτό το άγνωστο, αλλά και ίσως τρομακτικό για πολλούς, κομμάτι της Ψυχολογίας.
1.Η ψυχοθεραπεία είναι αυτό που λέμε ψυχανάλυση, όπου ο ασθενής ξαπλώνει στον καναπέ κ προσπαθεί να εκφράσει τις ασυνείδητες σκέψεις του.
Νομίζω πως αν πιάσεις και ρωτήσεις 100 ανθρώπους στο δρόμο τι είναι ψυχοθεραπεία, οι 80-90 από αυτούς θα σου πουν πως είναι η διαδικασία κατά την οποία ο “ασθενής” προσπαθεί να βγάλει όλα αυτά που έχει στο μυαλό του – να εκφράσει όλες τις ασυνείδητες σκέψεις του – ενώ ο “γιατρός” κάθεται σε μια καρέκλα και σημειώνει κάποια πράγματα και στο τέλος δίνει την πολίτιμη συμβουλή του στον “ασθενή”, ώστε να ξεπεράσει το πρόβλημα. Καταρχήν θα πρέπει να πούμε πως οι όροι “ασθενής” και “γιατρός” είναι αδόκιμοι και σχετικά σπάνια θα ακούσετε ειδικούς λειτουργούς ψυχικής υγείας να τους χρησιμοποιούν. Από την μία η λέξη “ασθενής” δηλώνει ότι το άτομο υπολείπεται σε κάποιο πεδίο (αθενεί) και έτσι αυτόματα το θέτει σε μια υποδυέστερη θέση σε σχέση με τον ψυχοθεραπευτή, ενώ ο όρος “γιατρός” είναι λάθος γιατί απλά ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι γιατρός, με την κλασική έννοια της λέξης (με απλά λόγια δεν έχει σπουδάσει ιατρική, εκτός βέβαια και αν η αρχική του ιδιότητα είναι η ψυχιατρική). Αντί των λέξεων αυτών, προτιμάται η χρήση λέξεων όπως “πελάτης” και “ψυχοθεραπευτής” ή “συμβουλευόμενος” και “σύμβουλος”, ανάλογα με την περίπτωση.
Η εικόνα που περιγράψαμε πιο πάνω, την οποία έχουν οι περισσότεροι για την ψυχοθεραπεία θα λέγαμε πως φωτογραφίζει την κλασική ψυχαναλυτική μέθοδο, η οποία -εκτός του ότι όλο και σπανίζει η χρήση της στην σημερινή εποχή- είναι μόνο μία από τις πολλές διαφορετικές μεθόδους ψυχοθεραπείας που υπάρχουν. Θα αναφερθώ σε μερικές, ώστε να σχηματίσετε μια εικόνα για την ποικιλία των ψυχοθεραπειών.
Πολύ γνωστή θεραπεία είναι η γνωστικοσυμπεριφορική, η οποία προσπαθεί μέσα από συγκεκριμένες ασκήσεις να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνουμε ορισμένα ερεθίσματα, ο οποίος επηρεάζει την τελική παρατηρήσιμη και ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Με δυο λόγια δηλαδή αλλάζοντας τον μηχανισμό αντίληψης πετυχαίνουμε αλλαγή και στην συμπεριφορά (π.χ. ένα ποντίκι που προκαλεί την φοβία, παύει να γίνεται αντιληπτό ως κάτι επικίνδυνο, με αποτέλεσμα να υποχωρεί και η φοβία σταδιακά).
Άλλο παράδειγμα ψυχοθεραπείας είναι η αγαπημένη μου μέθοδος, η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία. Μέσα στα πλαίσια αυτά ο ψυχοθεραπευτής, μέσω συντονισμένης (συνήθως του τύπου που καλείται “ημιδομημένη” από τους ειδικούς) συζήτησης, φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με τα βασικά του υπαξιακά ζητήματα, τα οποία -σύμφωνα με την θεωρία που κρύβεται πίσω από την μέθοδο αυτή- είναι και η ουσιαστική αιτία των συμπεριφορικών προβλημάτων. Μόλις το άτομο έρθει αντιμέτωπο με τα πραγματικά ερωτήματα που το απασχολούν, τα οποία είναι και το βαθύτερο αίτιο για την προβληματική συμπεριφορά που θέλει να διορθώσει, τότε σταδιακά η ψυχική του υγεία θα ανακάμψει σημαντικά.
Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η ομαδική συστημική ψυχοθεραπεία, η οποία βλέπει την προβληματική συμπεριφορά ως σύμπτωμα μιας προβληματικής σχέσης μεταξύ των
μελών ενός κοινωνικού συστήματος, και αυτό συνήθως είναι η οικογένεια. Έτσι ο ψυχοθεραπευτής δεν εστιάζεται στο άτομο, αλλά στις σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των μελών του συστήματος αυτού. Σε αυτή την περίπτωση δηλαδή ο πελάτης του ψυχοθεραπευτή δεν είναι το ένα άτομο, αλλά όλη η ομάδα, την οποία και παρατηρεί μέσα από ομαδικές ψυχοθεραπείες, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν από απλή ελεύθερη ανάπτυξη των σκέψεων του κάθε ατόμου έως και παιχνίδια ρόλου μεταξύ των μελών του συστήματος.
Τέλος, ένα τέταρτο παράδειγμα ψυχοθεραπείας είναι η λεγόμενη «εκφραστική ψυχοθεραπεία» (expressive therapy), η οποία προσπαθεί να επιτύχει την διόρθωση της προβληματικής συμπεριφοράς με την απελευθέρωση της (φυσικής και πνευματικής) ενέργειας μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πρακτικών αυτού του είδους της ψυχοθεραπείας είναι η ώθηση των συμβουλευόμενων για έκφραση μέσω της ζωγραφικής, του χορού, του θεάτρου ή ακόμη και της συγγραφής κειμένων.
Βλέπουμε δηλαδή ότι η εικόνα του κλασικού ψυχαναλυτή που σημειώνει στο μπλοκάκι του δεν είναι παρά μια καρικατούρα πλέον. Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία με το πέρασμα του χρόνου πήρε νέες μορφές και στο μέλλον πρόκειται να πάρει και άλλες, καθώς νέου είδους θεραπείες θα μπαίνουν στο δρόμο μας.
2.Η ψυχοθεραπεία είναι για τους τρελούς.
Ένα βασικό λάθος που κάνει ο μέσος Έλληνας είναι να θεωρεί ότι μόνο όσοι πάσχουν από κάποια σοβαρή ψυχική δυσλειτουργία (αυτοί που ο λαός υποτιμητικά στο σύνολό τους τους αποκαλεί «τρελούς») έχουν ανάγκη από ψυχολογικής φύσεως βοήθεια. Αλλά αυτές οι ψυχικές δυσλειτουργίες δεν δημιουργούνται εκ του μηδενός. Εκτός από τις περιπτώσεις που αυτές οι δυσλειτουργίες είναι αποτέλεσμα κάποιας βιολογικής επιβάρυνσης (κληρονομικότητα) ή ενός ξαφνικού τραυματικού γεγονότος, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γεννιούνται σιγά – σιγά χρόνο με το χρόνο. Επομένως μια έγκαιρη διάγνωση και στήριξη από κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να χτυπήσει το κακό στην ρίζα του, μόλις αρχίσουν να εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις. Αυτό ισχύει ακόμη και στις περιπτώσεις που η ψυχική δυσλειτουργία είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων (π.χ. σχιζοφρένεια). Η βιολογική επιβάρυνση δεν σημαίνει αυτόματα και μη αντιμετώπιση της κατάστασης. Μια έγκαιρη επέμβαση μόλις αρχίσουν να γίνονται ορατά τα πρώτα σημάδια είναι πάντα ένας καλός οιωνός για καλύτερα αποτελέσματα.
Πέρα όμως την έγκαιρη διάγνωση, η ψυχοθεραπεία ή μάλλον η αναζήτηση βοήθειας από κάποιον λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να βοηθήσει και στην επίλυση των μικρών προβλημάτων που κάνουν την ζωή μας πιο δύσκολη, και τα οποία δεν είναι απαραίτητα κάποια ψυχική δυσλειτουργία. Για παράδειγμα αν ένα ζευγάρι ζει μέσα στην ένταση και τους καυγάδες, ακόμη και αν αυτό είναι μέσα στα πλαίσια του «φυσιολογικού», αυτόματα η ποιότητα της ζωής τόσο των συζύγων, όσο και των υπολοίπων μελών της οικογένειας επιβαρύνεται από την κατάσταση αυτή. Αν αυτό το ζευγάρι αναζητήσει κάποια βοήθεια και καταφέρει να επιλύσει τις όποιες διαφορές του, αν αυτές υπάρχουν, μέσα στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπείας, είναι πολύ πιθανό ότι η ένταση θα μειωθεί θεαματικά. Αλλά ακόμη και αν αυτή επιστρέψει, το ζευγάρι θα είναι έτοιμο να την αντιμετωπίσει, καθώς πλέον έχει «εκπαιδευτεί» από την ψυχοθεραπεία στην οποία έλαβε μέρος. Έτσι, εξασφαλίζεται ένα καλό επίπεδο ψυχικής υγείας για όλους μέσα στο ευρύτερο σύστημα της οικογένειας.
Με δυο λόγια η ψυχική υγεία πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όπως και η σωματική υγεία. Είναι το ίδιο σημαντική και κάθε επιβάρυνσή της, όσο μικρή και αν είναι, μπορεί αν δεν προσέξουμε να εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα. Φυσικά τα παραπάνω δεν εννοώ πως η παραμικρή ένδειξη ψυχικής πίεσης θα πρέπει να μας οδηγεί στον ψυχολόγο απαραίτητα. Αλλά όταν το άτομο νιώθει ότι απλά κάτι το βαραίνει περισσότερο και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο αντέχει, θα ήταν καλά να έχει ανοιχτή και την επιλογή να επισκεφθεί έστω και για μία και μόνη συνεδρία κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας.
3.Αντί να πληρώσω τόσα χρήματα στον ψυχολόγο/ψυχοθεραπευτή, είναι καλύτερα να πληρώσω έναν ψυχίατρο και να πάρω την φαρμακευτική αγωγή. Στο κάτω-κάτω, τα φάρμακα έχουν υπαρκτά αποτελέσματα στον οργανισμό.
Μια ακόμη λανθασμένη σκέψη που γίνεται γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας είναι πως ένα χάπι μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικό από μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Αυτό είναι λανθασμένο με την έννοια πως κάθε ψυχική δυσλειτουργία και κάθε άτομο έχουν το δικό τους ιδανικό τρόπο αντιμετώπισης. Σε άλλες δυσλειτουργίες φαίνεται πως η φαρμακοθεραπεία έχει πιο άμεσα αποτελέσματα, ενώ σε άλλες τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά. Το ίδιο ισχύει και για την ψυχοθεραπεία.
Για την ακρίβεια οι ψυχικές δυσλειτουργίες που οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες συνήθως απαιτούν και φαρμακοθεραπεία για να ελεγχθούν οι σωματικές δυσλειτουργίες που οδηγούν στις ψυχικές. Για παράδειγμα η χρήση φαρμάκων για την χρόνια κατάθλιψη μπορούν να βοηθήσουν στην ρύθμιση της ροής των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών (χημικές ουσίες που είναι βασικές στην λειτουργία του νευρικού συστήματος) που ωθούν το άτομο στο να είναι γενικά απαισιόδοξο και να μην έχει κίνητρα.
Σε άλλες περιπτώσεις όμως η χρήση φαρμάκων είτε δεν φαίνεται να βοηθά ιδιαίτερα, είτε δεν είναι τόσο αποτελεσματική όσο η ψυχοθεραπεία, είτε είναι αδύνατη. Για παράδειγμα η αντιμετώπιση της κλεπτομανίας γίνεται κυρίως με ψυχοθεραπεία και όχι με φαρμακοθεραπεία, μιας και η δεύτερη μέθοδος δεν φαίνεται και τόσο αποτελεσματική. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η επίλυση συστημικών προβλημάτων. Πως μπορεί η φαρμακοθεραπεία να βοηθήσει μια οικογένεια με πρόβλημα επικοινωνίας; Απλά δεν μπορεί…
Γενικά οι μέθοδοι θεραπείας, είτε αυτοί είναι φαρμακοθεραπεία είτε ψυχοθεραπεία σίγουρα δεν διεκδικούν την αποκλειστικότητα στην εφαρμογή τους πάνω σε ένα άτομο. Ο συνδυασμός των πιο ενδεδειγμένων πρακτικών για κάθε περίπτωση είναι αυτός που τελικά οδηγεί στο τελικό καλό αποτέλεσμα.
Η αλήθεια είναι ότι η επιστήμη της Ψυχολογίας τώρα αρχίζει σιγά-σιγά να κάνει τα πρώτα της βήματα στην Ελλάδα. Ο κόσμος λοιπόν σε μεγάλο βαθμό έχει άγνοια για τους βασικούς σκοπούς και τον ρόλο που μπορεί να παίξει η Ψυχολογία στην ζωή του. Αποτέλεσμα αυτού είναι όσοι ασχολούμαστε στον κλάδο της Ψυχολογίας συχνά να αντιμετωπίζουμε την καχυποψία και τον φόβο πολλών μπροστά στην επιστήμη αυτή. Σήμερα θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω κάποια βασικά πράγματα γύρω από την Ψυχοθεραπεία, ελπίζοντας να ρίξω λίγο περισσότερο φως σε αυτό το άγνωστο, αλλά και ίσως τρομακτικό για πολλούς, κομμάτι της Ψυχολογίας.
1.Η ψυχοθεραπεία είναι αυτό που λέμε ψυχανάλυση, όπου ο ασθενής ξαπλώνει στον καναπέ κ προσπαθεί να εκφράσει τις ασυνείδητες σκέψεις του.
Νομίζω πως αν πιάσεις και ρωτήσεις 100 ανθρώπους στο δρόμο τι είναι ψυχοθεραπεία, οι 80-90 από αυτούς θα σου πουν πως είναι η διαδικασία κατά την οποία ο “ασθενής” προσπαθεί να βγάλει όλα αυτά που έχει στο μυαλό του – να εκφράσει όλες τις ασυνείδητες σκέψεις του – ενώ ο “γιατρός” κάθεται σε μια καρέκλα και σημειώνει κάποια πράγματα και στο τέλος δίνει την πολίτιμη συμβουλή του στον “ασθενή”, ώστε να ξεπεράσει το πρόβλημα. Καταρχήν θα πρέπει να πούμε πως οι όροι “ασθενής” και “γιατρός” είναι αδόκιμοι και σχετικά σπάνια θα ακούσετε ειδικούς λειτουργούς ψυχικής υγείας να τους χρησιμοποιούν. Από την μία η λέξη “ασθενής” δηλώνει ότι το άτομο υπολείπεται σε κάποιο πεδίο (αθενεί) και έτσι αυτόματα το θέτει σε μια υποδυέστερη θέση σε σχέση με τον ψυχοθεραπευτή, ενώ ο όρος “γιατρός” είναι λάθος γιατί απλά ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι γιατρός, με την κλασική έννοια της λέξης (με απλά λόγια δεν έχει σπουδάσει ιατρική, εκτός βέβαια και αν η αρχική του ιδιότητα είναι η ψυχιατρική). Αντί των λέξεων αυτών, προτιμάται η χρήση λέξεων όπως “πελάτης” και “ψυχοθεραπευτής” ή “συμβουλευόμενος” και “σύμβουλος”, ανάλογα με την περίπτωση.
Η εικόνα που περιγράψαμε πιο πάνω, την οποία έχουν οι περισσότεροι για την ψυχοθεραπεία θα λέγαμε πως φωτογραφίζει την κλασική ψυχαναλυτική μέθοδο, η οποία -εκτός του ότι όλο και σπανίζει η χρήση της στην σημερινή εποχή- είναι μόνο μία από τις πολλές διαφορετικές μεθόδους ψυχοθεραπείας που υπάρχουν. Θα αναφερθώ σε μερικές, ώστε να σχηματίσετε μια εικόνα για την ποικιλία των ψυχοθεραπειών.
Πολύ γνωστή θεραπεία είναι η γνωστικοσυμπεριφορική, η οποία προσπαθεί μέσα από συγκεκριμένες ασκήσεις να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνουμε ορισμένα ερεθίσματα, ο οποίος επηρεάζει την τελική παρατηρήσιμη και ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Με δυο λόγια δηλαδή αλλάζοντας τον μηχανισμό αντίληψης πετυχαίνουμε αλλαγή και στην συμπεριφορά (π.χ. ένα ποντίκι που προκαλεί την φοβία, παύει να γίνεται αντιληπτό ως κάτι επικίνδυνο, με αποτέλεσμα να υποχωρεί και η φοβία σταδιακά).
Άλλο παράδειγμα ψυχοθεραπείας είναι η αγαπημένη μου μέθοδος, η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία. Μέσα στα πλαίσια αυτά ο ψυχοθεραπευτής, μέσω συντονισμένης (συνήθως του τύπου που καλείται “ημιδομημένη” από τους ειδικούς) συζήτησης, φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με τα βασικά του υπαξιακά ζητήματα, τα οποία -σύμφωνα με την θεωρία που κρύβεται πίσω από την μέθοδο αυτή- είναι και η ουσιαστική αιτία των συμπεριφορικών προβλημάτων. Μόλις το άτομο έρθει αντιμέτωπο με τα πραγματικά ερωτήματα που το απασχολούν, τα οποία είναι και το βαθύτερο αίτιο για την προβληματική συμπεριφορά που θέλει να διορθώσει, τότε σταδιακά η ψυχική του υγεία θα ανακάμψει σημαντικά.
Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η ομαδική συστημική ψυχοθεραπεία, η οποία βλέπει την προβληματική συμπεριφορά ως σύμπτωμα μιας προβληματικής σχέσης μεταξύ των
μελών ενός κοινωνικού συστήματος, και αυτό συνήθως είναι η οικογένεια. Έτσι ο ψυχοθεραπευτής δεν εστιάζεται στο άτομο, αλλά στις σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των μελών του συστήματος αυτού. Σε αυτή την περίπτωση δηλαδή ο πελάτης του ψυχοθεραπευτή δεν είναι το ένα άτομο, αλλά όλη η ομάδα, την οποία και παρατηρεί μέσα από ομαδικές ψυχοθεραπείες, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν από απλή ελεύθερη ανάπτυξη των σκέψεων του κάθε ατόμου έως και παιχνίδια ρόλου μεταξύ των μελών του συστήματος.
Τέλος, ένα τέταρτο παράδειγμα ψυχοθεραπείας είναι η λεγόμενη «εκφραστική ψυχοθεραπεία» (expressive therapy), η οποία προσπαθεί να επιτύχει την διόρθωση της προβληματικής συμπεριφοράς με την απελευθέρωση της (φυσικής και πνευματικής) ενέργειας μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πρακτικών αυτού του είδους της ψυχοθεραπείας είναι η ώθηση των συμβουλευόμενων για έκφραση μέσω της ζωγραφικής, του χορού, του θεάτρου ή ακόμη και της συγγραφής κειμένων.
Βλέπουμε δηλαδή ότι η εικόνα του κλασικού ψυχαναλυτή που σημειώνει στο μπλοκάκι του δεν είναι παρά μια καρικατούρα πλέον. Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία με το πέρασμα του χρόνου πήρε νέες μορφές και στο μέλλον πρόκειται να πάρει και άλλες, καθώς νέου είδους θεραπείες θα μπαίνουν στο δρόμο μας.
2.Η ψυχοθεραπεία είναι για τους τρελούς.
Ένα βασικό λάθος που κάνει ο μέσος Έλληνας είναι να θεωρεί ότι μόνο όσοι πάσχουν από κάποια σοβαρή ψυχική δυσλειτουργία (αυτοί που ο λαός υποτιμητικά στο σύνολό τους τους αποκαλεί «τρελούς») έχουν ανάγκη από ψυχολογικής φύσεως βοήθεια. Αλλά αυτές οι ψυχικές δυσλειτουργίες δεν δημιουργούνται εκ του μηδενός. Εκτός από τις περιπτώσεις που αυτές οι δυσλειτουργίες είναι αποτέλεσμα κάποιας βιολογικής επιβάρυνσης (κληρονομικότητα) ή ενός ξαφνικού τραυματικού γεγονότος, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γεννιούνται σιγά – σιγά χρόνο με το χρόνο. Επομένως μια έγκαιρη διάγνωση και στήριξη από κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να χτυπήσει το κακό στην ρίζα του, μόλις αρχίσουν να εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις. Αυτό ισχύει ακόμη και στις περιπτώσεις που η ψυχική δυσλειτουργία είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων (π.χ. σχιζοφρένεια). Η βιολογική επιβάρυνση δεν σημαίνει αυτόματα και μη αντιμετώπιση της κατάστασης. Μια έγκαιρη επέμβαση μόλις αρχίσουν να γίνονται ορατά τα πρώτα σημάδια είναι πάντα ένας καλός οιωνός για καλύτερα αποτελέσματα.
Πέρα όμως την έγκαιρη διάγνωση, η ψυχοθεραπεία ή μάλλον η αναζήτηση βοήθειας από κάποιον λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να βοηθήσει και στην επίλυση των μικρών προβλημάτων που κάνουν την ζωή μας πιο δύσκολη, και τα οποία δεν είναι απαραίτητα κάποια ψυχική δυσλειτουργία. Για παράδειγμα αν ένα ζευγάρι ζει μέσα στην ένταση και τους καυγάδες, ακόμη και αν αυτό είναι μέσα στα πλαίσια του «φυσιολογικού», αυτόματα η ποιότητα της ζωής τόσο των συζύγων, όσο και των υπολοίπων μελών της οικογένειας επιβαρύνεται από την κατάσταση αυτή. Αν αυτό το ζευγάρι αναζητήσει κάποια βοήθεια και καταφέρει να επιλύσει τις όποιες διαφορές του, αν αυτές υπάρχουν, μέσα στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπείας, είναι πολύ πιθανό ότι η ένταση θα μειωθεί θεαματικά. Αλλά ακόμη και αν αυτή επιστρέψει, το ζευγάρι θα είναι έτοιμο να την αντιμετωπίσει, καθώς πλέον έχει «εκπαιδευτεί» από την ψυχοθεραπεία στην οποία έλαβε μέρος. Έτσι, εξασφαλίζεται ένα καλό επίπεδο ψυχικής υγείας για όλους μέσα στο ευρύτερο σύστημα της οικογένειας.
Με δυο λόγια η ψυχική υγεία πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όπως και η σωματική υγεία. Είναι το ίδιο σημαντική και κάθε επιβάρυνσή της, όσο μικρή και αν είναι, μπορεί αν δεν προσέξουμε να εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα. Φυσικά τα παραπάνω δεν εννοώ πως η παραμικρή ένδειξη ψυχικής πίεσης θα πρέπει να μας οδηγεί στον ψυχολόγο απαραίτητα. Αλλά όταν το άτομο νιώθει ότι απλά κάτι το βαραίνει περισσότερο και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο αντέχει, θα ήταν καλά να έχει ανοιχτή και την επιλογή να επισκεφθεί έστω και για μία και μόνη συνεδρία κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας.
3.Αντί να πληρώσω τόσα χρήματα στον ψυχολόγο/ψυχοθεραπευτή, είναι καλύτερα να πληρώσω έναν ψυχίατρο και να πάρω την φαρμακευτική αγωγή. Στο κάτω-κάτω, τα φάρμακα έχουν υπαρκτά αποτελέσματα στον οργανισμό.
Μια ακόμη λανθασμένη σκέψη που γίνεται γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας είναι πως ένα χάπι μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικό από μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Αυτό είναι λανθασμένο με την έννοια πως κάθε ψυχική δυσλειτουργία και κάθε άτομο έχουν το δικό τους ιδανικό τρόπο αντιμετώπισης. Σε άλλες δυσλειτουργίες φαίνεται πως η φαρμακοθεραπεία έχει πιο άμεσα αποτελέσματα, ενώ σε άλλες τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά. Το ίδιο ισχύει και για την ψυχοθεραπεία.
Για την ακρίβεια οι ψυχικές δυσλειτουργίες που οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες συνήθως απαιτούν και φαρμακοθεραπεία για να ελεγχθούν οι σωματικές δυσλειτουργίες που οδηγούν στις ψυχικές. Για παράδειγμα η χρήση φαρμάκων για την χρόνια κατάθλιψη μπορούν να βοηθήσουν στην ρύθμιση της ροής των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών (χημικές ουσίες που είναι βασικές στην λειτουργία του νευρικού συστήματος) που ωθούν το άτομο στο να είναι γενικά απαισιόδοξο και να μην έχει κίνητρα.
Σε άλλες περιπτώσεις όμως η χρήση φαρμάκων είτε δεν φαίνεται να βοηθά ιδιαίτερα, είτε δεν είναι τόσο αποτελεσματική όσο η ψυχοθεραπεία, είτε είναι αδύνατη. Για παράδειγμα η αντιμετώπιση της κλεπτομανίας γίνεται κυρίως με ψυχοθεραπεία και όχι με φαρμακοθεραπεία, μιας και η δεύτερη μέθοδος δεν φαίνεται και τόσο αποτελεσματική. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η επίλυση συστημικών προβλημάτων. Πως μπορεί η φαρμακοθεραπεία να βοηθήσει μια οικογένεια με πρόβλημα επικοινωνίας; Απλά δεν μπορεί…
Γενικά οι μέθοδοι θεραπείας, είτε αυτοί είναι φαρμακοθεραπεία είτε ψυχοθεραπεία σίγουρα δεν διεκδικούν την αποκλειστικότητα στην εφαρμογή τους πάνω σε ένα άτομο. Ο συνδυασμός των πιο ενδεδειγμένων πρακτικών για κάθε περίπτωση είναι αυτός που τελικά οδηγεί στο τελικό καλό αποτέλεσμα.
Δευτέρα 25 Ιανουαρίου 2010
«Οδηγός» της εξέλιξης το χρωμόσωμα Υ
Μια νέα επιστημονική ανακάλυψη έρχεται να ανατρέψει την εικόνα που επικρατούσε μέχρι σήμερα για το αρσενικό χρωμόσωμα Υ, το οποίο εθεωρείτο ως το πιο στάσιμο τμήμα του ανθρωπίνου γονιδιώματος, με συνέπεια, όπως πίστευαν οι επιστήμονες, τα αρσενικά γονίδια αργά να παρακμάζουν σε όλα τα είδη.
Η νέα αμερικανική έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Nature» και σύγκρινε το χρωμόσωμα Υ στους ανθρώπους και τους χιμπατζήδες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, στην πραγματικότητα, το αρσενικό χρωμόσωμα αποτελεί «θερμοκήπιο» συνεχών εξελικτικών αλλαγών. Ήταν η πρώτη φορά που «διαβάστηκε» πλήρως το χρωμόσωμα Υ του χιμπατζή και συγκρίθηκε με το αντίστοιχο του ανθρώπου, αποκαλύπτοντας και στα δύο είδη έναν εντυπωσιακό ρυθμό μεταβολής, που δεν παρατηρείται πουθενά αλλού στο γενετικό κώδικα. «Είναι πραγματικά συναρπαστικό, απολύτως τεκμηριωμένο και τελείως δραματικό», δήλωσε ο γενετιστής των πληθυσμών Άντριου Κλαρκ του πανεπιστημίου Κορνέλ των ΗΠΑ.
Περισσότερο από το 98% του DNA ανθρώπων και χιμπατζήδων είναι κοινό, αλλά πάνω από το 30% του DNA διαφέρει στην περιοχή του χρωμοσώματος Υ, πράγμα που δείχνει ότι και στα δύο είδη το συγκεκριμένο χρωμόσωμα έχει υποστεί καταλυτικές μεταβολές κατά τα έξι έως επτά εκατομμύρια χρόνια, αφότου τα δύο είδη διαχωρίστηκαν από τον κοινό πρόγονό τους, σύμφωνα με το γενετιστή Ντέηβιντ Πέιτζ, καθηγητή βιολογίας του ΜΙΤ, ερευνητή του Ιατρικού Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ και διευθυντή του Ινστιτούτου Γουάιτχεντ (ήταν αυτός που πρώτος, το 2003, είχε «διαβάσει» τη γενετική αλληλουχία του ανθρωπίνου γονιδιώματος Υ).
Στα περισσότερα θηλαστικά το φύλο καθορίζεται από τα χρωμοσώματα Χ και Υ. Τα θηλυκά έχουν δύο Χ και τα αρσενικά ένα Χ κι ένα Υ (που τους κάνει αρσενικά). Το Υ, που ήταν αρχικά ταυτόσημο με το Χ, είναι πια, μετά από 300 εκατ. χρόνια, το μικρότερο από όλα τα χρωμοσώματα.
Επί σχεδόν ένα αιώνα οι επιστήμονες πίστευαν ότι το χρωμόσωμα Υ, που έχει πολύ λιγότερα γονίδια από το θηλυκό χρωμόσωμα Χ, βρισκόταν σε φάση χρόνιας παρακμής και φθοράς. Και τα δύο χρωμοσώματα Χ και Ψ του φύλου προήλθαν εξελικτικά από ένα κοινό ζεύγος χρωμοσωμάτων πριν περίπου από 200 - 300 εκατ. χρόνια. Έκτοτε, το αρσενικό Υ συνεχώς χάνει γονίδια, ενώ μειώνεται και η ικανότητά του να ανασυνδυάζεται και να ανταλλάσσει γονίδια με το θηλυκό Χ, καθώς είναι μόνο του και δεν αποτελεί τμήμα ενός ζεύγους, όπως τα υπόλοιπα 44 χρωμοσώματα.
Κάπως έτσι, οι επιστήμονες πίστευαν πια ότι το Υ είναι απομονωμένο και έχει απομείνει με λίγες εκατοντάδες γονίδια, έχοντας ως μοναδική του δουλειά να παράγει σπέρμα και να επηρεάζει το φύλο των απογόνων. Μερικοί είχαν δυσοίωνα προβλέψει ότι σε 50.000 έως 125.000 χρόνια (ανάλογα με την απαισιοδοξία κάθε ερευνητή) το Υ θα εξαφανιστεί τελείως -και μαζί με αυτό και οι άνδρες (αν όχι η ίδια η ανθρωπότητα)!
Για αυτό το λόγο, οι επιστήμονες προέβλεπαν ότι το χρωμόσωμα Υ θα έπρεπε να είναι ουσιαστικά ταυτόσημο στους ανθρώπους και στους χιμπατζήδες - αλλά, προς μεγάλη τους έκπληξη, βρέθηκε να διαφέρει εντυπωσιακά, σύμφωνα με το «Nature», το «Science» και τους «Τάιμς του Λονδίνου».
Απρόσμενο ήταν επίσης, όπως προέκυψε από τη σύγκριση, ότι το χρωμόσωμα Υ του χιμπατζή έχει χάσει ακόμα περισσότερα γονίδια σε σχέση με του ανθρώπου όλα αυτά τα 6 εκατ. χρόνια της εξέλιξης, συνεπώς το χρωμόσωμα Υ του ανθρώπου μοιάζει περισσότερο με αυτό του κοινού προγόνου τους.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ερευνητών, οι αλλαγές στο χρωμόσωμα Υ και των δύο ειδών έχουν προκληθεί από διάφορους μηχανισμούς, όπως το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που θα είχαν άνθρωποι και πίθηκοι αν ανέπτυσσαν νέα γονίδια για την παραγωγή σπέρματος (όσο πιο πολύ και πιο ποιοτικό σπέρμα, τόσο μεγαλύτερη είναι η αναπαραγωγική επιτυχία, σύμφωνα με το κεντρικό δόγμα της βιολογίας).
www.kathimerini.gr με πληροφορίες ΑΠΕ-ΜΠΕ
Η νέα αμερικανική έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Nature» και σύγκρινε το χρωμόσωμα Υ στους ανθρώπους και τους χιμπατζήδες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, στην πραγματικότητα, το αρσενικό χρωμόσωμα αποτελεί «θερμοκήπιο» συνεχών εξελικτικών αλλαγών. Ήταν η πρώτη φορά που «διαβάστηκε» πλήρως το χρωμόσωμα Υ του χιμπατζή και συγκρίθηκε με το αντίστοιχο του ανθρώπου, αποκαλύπτοντας και στα δύο είδη έναν εντυπωσιακό ρυθμό μεταβολής, που δεν παρατηρείται πουθενά αλλού στο γενετικό κώδικα. «Είναι πραγματικά συναρπαστικό, απολύτως τεκμηριωμένο και τελείως δραματικό», δήλωσε ο γενετιστής των πληθυσμών Άντριου Κλαρκ του πανεπιστημίου Κορνέλ των ΗΠΑ.
Περισσότερο από το 98% του DNA ανθρώπων και χιμπατζήδων είναι κοινό, αλλά πάνω από το 30% του DNA διαφέρει στην περιοχή του χρωμοσώματος Υ, πράγμα που δείχνει ότι και στα δύο είδη το συγκεκριμένο χρωμόσωμα έχει υποστεί καταλυτικές μεταβολές κατά τα έξι έως επτά εκατομμύρια χρόνια, αφότου τα δύο είδη διαχωρίστηκαν από τον κοινό πρόγονό τους, σύμφωνα με το γενετιστή Ντέηβιντ Πέιτζ, καθηγητή βιολογίας του ΜΙΤ, ερευνητή του Ιατρικού Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ και διευθυντή του Ινστιτούτου Γουάιτχεντ (ήταν αυτός που πρώτος, το 2003, είχε «διαβάσει» τη γενετική αλληλουχία του ανθρωπίνου γονιδιώματος Υ).
Στα περισσότερα θηλαστικά το φύλο καθορίζεται από τα χρωμοσώματα Χ και Υ. Τα θηλυκά έχουν δύο Χ και τα αρσενικά ένα Χ κι ένα Υ (που τους κάνει αρσενικά). Το Υ, που ήταν αρχικά ταυτόσημο με το Χ, είναι πια, μετά από 300 εκατ. χρόνια, το μικρότερο από όλα τα χρωμοσώματα.
Επί σχεδόν ένα αιώνα οι επιστήμονες πίστευαν ότι το χρωμόσωμα Υ, που έχει πολύ λιγότερα γονίδια από το θηλυκό χρωμόσωμα Χ, βρισκόταν σε φάση χρόνιας παρακμής και φθοράς. Και τα δύο χρωμοσώματα Χ και Ψ του φύλου προήλθαν εξελικτικά από ένα κοινό ζεύγος χρωμοσωμάτων πριν περίπου από 200 - 300 εκατ. χρόνια. Έκτοτε, το αρσενικό Υ συνεχώς χάνει γονίδια, ενώ μειώνεται και η ικανότητά του να ανασυνδυάζεται και να ανταλλάσσει γονίδια με το θηλυκό Χ, καθώς είναι μόνο του και δεν αποτελεί τμήμα ενός ζεύγους, όπως τα υπόλοιπα 44 χρωμοσώματα.
Κάπως έτσι, οι επιστήμονες πίστευαν πια ότι το Υ είναι απομονωμένο και έχει απομείνει με λίγες εκατοντάδες γονίδια, έχοντας ως μοναδική του δουλειά να παράγει σπέρμα και να επηρεάζει το φύλο των απογόνων. Μερικοί είχαν δυσοίωνα προβλέψει ότι σε 50.000 έως 125.000 χρόνια (ανάλογα με την απαισιοδοξία κάθε ερευνητή) το Υ θα εξαφανιστεί τελείως -και μαζί με αυτό και οι άνδρες (αν όχι η ίδια η ανθρωπότητα)!
Για αυτό το λόγο, οι επιστήμονες προέβλεπαν ότι το χρωμόσωμα Υ θα έπρεπε να είναι ουσιαστικά ταυτόσημο στους ανθρώπους και στους χιμπατζήδες - αλλά, προς μεγάλη τους έκπληξη, βρέθηκε να διαφέρει εντυπωσιακά, σύμφωνα με το «Nature», το «Science» και τους «Τάιμς του Λονδίνου».
Απρόσμενο ήταν επίσης, όπως προέκυψε από τη σύγκριση, ότι το χρωμόσωμα Υ του χιμπατζή έχει χάσει ακόμα περισσότερα γονίδια σε σχέση με του ανθρώπου όλα αυτά τα 6 εκατ. χρόνια της εξέλιξης, συνεπώς το χρωμόσωμα Υ του ανθρώπου μοιάζει περισσότερο με αυτό του κοινού προγόνου τους.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ερευνητών, οι αλλαγές στο χρωμόσωμα Υ και των δύο ειδών έχουν προκληθεί από διάφορους μηχανισμούς, όπως το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που θα είχαν άνθρωποι και πίθηκοι αν ανέπτυσσαν νέα γονίδια για την παραγωγή σπέρματος (όσο πιο πολύ και πιο ποιοτικό σπέρμα, τόσο μεγαλύτερη είναι η αναπαραγωγική επιτυχία, σύμφωνα με το κεντρικό δόγμα της βιολογίας).
www.kathimerini.gr με πληροφορίες ΑΠΕ-ΜΠΕ
Οι αβέβαιες σχέσεις σε μικρή ηλικία επιδρούν στην εμφάνιση πόνων και στην κατάθλιψη
Η έρευνα των Université de Montréal, Sainte-Justine University Hospital Center and McGill University έδειξε ότι οι αβέβαιες σχέσεις και εμπειρίες της εφηβικής ηλικίας, εμφανίζουν πιο έντονους πόνους στη μορφή συχνών πονοκεφάλων, κοιλιακών πόνων και πόνων στις αρθρώσεις. Επίσης αυτοί οι έφηβοι είναι πιθανό να είναι περισσότερο μελαγχολικοί από ότι οι συνομήλικοι τους με πιο ασφαλείς δεσμούς.
πηγή:http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/09112511
Ακόμα και τα μικρά κορίτσια ανησυχούν για την εικόνα του σώματός τους Σχεδόν τα μισά κορίτσια ηλικίας 3-6 ετών ανησυχούν για την εικόνα του σώματός τους. Περίπου το ένα τρίτο θα άλλαζε κάποιο χαρακτηριστικό του σώματός του όπως το βάρος του ή το χρώμα των μαλλιών. Σύμφωνα με την Tantleff-Dunn του University of Central Florida τα κορίτσια ανησυχούν για τις πιθανές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στη μετέπειτα ζωή τους. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι τα νεαρά κορίτσια που ανησυχούν για την εικόνα του σώματος σε νεαρή ηλικία, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν στο μέλλον διαταραχές διατροφής. Η μελέτη του University of Central Florida έδειξε ότι τα νεαρά κορίτσια δεν επηρεάζονται από τις παιδικές ταινίες με αδύνατες ηρωίδες. Ενώ τα μεγαλύτερα κορίτσια και οι γυναίκες τείνουν να συγκρίνουν τα σώματά τους με τα πρότυπα που προβάλλονται, τα μικρότερα κορίτσια συνήθως υιοθετούν στοιχεία απο την προσωπικότητα των ηρωίδων. Όμως ενώ μπορεί να μην υπάρχουν άμεσες συνέπειες, η απεικόνιση της ομορφιάς από τα ΜΜΕ μπορεί να είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες, επειδή τα παιδιά περνούν πάρα πολύ χρόνο βλέποντας τηλεόραση. πηγή: http://www.sciencedaily.com/
Η έρευνα των Université de Montréal, Sainte-Justine University Hospital Center and McGill University έδειξε ότι οι αβέβαιες σχέσεις και εμπειρίες της εφηβικής ηλικίας, εμφανίζουν πιο έντονους πόνους στη μορφή συχνών πονοκεφάλων, κοιλιακών πόνων και πόνων στις αρθρώσεις. Επίσης αυτοί οι έφηβοι είναι πιθανό να είναι περισσότερο μελαγχολικοί από ότι οι συνομήλικοι τους με πιο ασφαλείς δεσμούς.
πηγή:http://www.sciencedaily.com/releases/2009/11/09112511
Ακόμα και τα μικρά κορίτσια ανησυχούν για την εικόνα του σώματός τους Σχεδόν τα μισά κορίτσια ηλικίας 3-6 ετών ανησυχούν για την εικόνα του σώματός τους. Περίπου το ένα τρίτο θα άλλαζε κάποιο χαρακτηριστικό του σώματός του όπως το βάρος του ή το χρώμα των μαλλιών. Σύμφωνα με την Tantleff-Dunn του University of Central Florida τα κορίτσια ανησυχούν για τις πιθανές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στη μετέπειτα ζωή τους. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι τα νεαρά κορίτσια που ανησυχούν για την εικόνα του σώματος σε νεαρή ηλικία, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν στο μέλλον διαταραχές διατροφής. Η μελέτη του University of Central Florida έδειξε ότι τα νεαρά κορίτσια δεν επηρεάζονται από τις παιδικές ταινίες με αδύνατες ηρωίδες. Ενώ τα μεγαλύτερα κορίτσια και οι γυναίκες τείνουν να συγκρίνουν τα σώματά τους με τα πρότυπα που προβάλλονται, τα μικρότερα κορίτσια συνήθως υιοθετούν στοιχεία απο την προσωπικότητα των ηρωίδων. Όμως ενώ μπορεί να μην υπάρχουν άμεσες συνέπειες, η απεικόνιση της ομορφιάς από τα ΜΜΕ μπορεί να είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες, επειδή τα παιδιά περνούν πάρα πολύ χρόνο βλέποντας τηλεόραση. πηγή: http://www.sciencedaily.com/
Ψυχολογία και στεφανιαία νόσος
Πηγή:alithia.com.cy
Η επιθετικότητα, η φιλοδοξία, η κατάθλιψη, το άγχος στην εργασία, η ανασφάλεια και το αίσθημα κοινωνικής απομόνωσης αυξάνουν τη συχνότητα εμφάνισης στεφανιαίας νόσου και συχνά επηρεάζουν δυσμενώς την εξέλιξή της.
Η επίδραση των παραπάνω παραγόντων στο καρδιαγγειακό σύστημα γίνεται με άμεσους παθοφυσιολογικούς μηχανισμούς αλλά και με έμμεσους τρόπους. Οι έμμεσες επιδράσεις επέρχονται από την υιοθέτηση ανθυγιεινών συνηθειών, όπως το κάπνισμα, το αλκοόλ, η έλλειψη ύπνου και η κακή διατροφή. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την καθιστική ζωή και την έλλειψη άσκησης αυξάνουν τον κίνδυνο εμφράγματος.
Επιπλέον, το άγχος και η συναισθηματική καταπόνηση, τα οποία συσχετίζονται με την κατάθλιψη, αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης οξέων στεφανιαίων συνδρόμων. Ειδικότερα, η κατάθλιψη είναι τριπλάσια στους στεφανιαίους ασθενείς σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό χωρίς στεφανιαία νόσο, ενώ η παρουσία της επιβαρύνει τη μετεμφραγματική πορεία των ασθενών.
Μια ιδιαίτερη μορφή κατάθλιψης, η απελπισία, έχει σχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αιφνίδιου θανάτου και εμφάνισης πρώιμης αθηροσκλήρωσης. Η επιθετικότητα, η ανταγωνιστικότητα και ο θυμός 2πλασιάζουν τον κίνδυνο στεφανιαίας νόσου, ενώ 5πλασιάζουν τον κίνδυνο επανεμφράγματος.
Εργασιακό άγχος
Ο εργασιακός μας χώρος επίσης επιδρά στη διαμόρφωση της ποιότητας ζωής και στην καλλιέργεια του επαγγελματικού άγχους. Το εργασιακό άγχος είναι η πιο γνωστή μορφή χρόνιου άγχους που συνδέεται με τη στεφανιαία νόσο. Ιδιαίτερα η ενασχόληση με εργασία που έχει υψηλές απαιτήσεις αλλά μικρό εύρος αποφάσεων και έλλειψη αναγνώρισης, μπορεί να αυξήσει έως και τέσσερις φορές τον κίνδυνο εμφάνισης θανατηφόρου καρδιοαγγειακού επεισοδίου.
Επίσης αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου διατρέχουν οι εργαζόμενοι σε επαγγέλματα υψηλών απαιτήσεων αλλά χαμηλών αμοιβών.
Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες, πράγματι, προκαλούν σημαντική αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας και επηρεάζουν δυσμενώς την πρόγνωση έπειτα από στεφανιαίο επεισόδιο. Αυτό καθιστά αναγκαία τη συνεχή ενημέρωση για την τήρηση υγιεινών συνηθειών. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί σε ομάδες όπως τρόφιμους γηροκομείων, κέντρων απεξάρτησης, με ψυχολογική υποστήριξη για την αποφυγή του αισθήματος κοινωνικής απομόνωσης. Τέλος, η επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να επιστήσει την προσοχή των μελών της ώστε ο καρδιοπαθής να αντιμετωπίζεται σαν μια ψυχοσωματική ολότητα.
Η επιθετικότητα, η φιλοδοξία, η κατάθλιψη, το άγχος στην εργασία, η ανασφάλεια και το αίσθημα κοινωνικής απομόνωσης αυξάνουν τη συχνότητα εμφάνισης στεφανιαίας νόσου και συχνά επηρεάζουν δυσμενώς την εξέλιξή της.
Η επίδραση των παραπάνω παραγόντων στο καρδιαγγειακό σύστημα γίνεται με άμεσους παθοφυσιολογικούς μηχανισμούς αλλά και με έμμεσους τρόπους. Οι έμμεσες επιδράσεις επέρχονται από την υιοθέτηση ανθυγιεινών συνηθειών, όπως το κάπνισμα, το αλκοόλ, η έλλειψη ύπνου και η κακή διατροφή. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την καθιστική ζωή και την έλλειψη άσκησης αυξάνουν τον κίνδυνο εμφράγματος.
Επιπλέον, το άγχος και η συναισθηματική καταπόνηση, τα οποία συσχετίζονται με την κατάθλιψη, αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης οξέων στεφανιαίων συνδρόμων. Ειδικότερα, η κατάθλιψη είναι τριπλάσια στους στεφανιαίους ασθενείς σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό χωρίς στεφανιαία νόσο, ενώ η παρουσία της επιβαρύνει τη μετεμφραγματική πορεία των ασθενών.
Μια ιδιαίτερη μορφή κατάθλιψης, η απελπισία, έχει σχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αιφνίδιου θανάτου και εμφάνισης πρώιμης αθηροσκλήρωσης. Η επιθετικότητα, η ανταγωνιστικότητα και ο θυμός 2πλασιάζουν τον κίνδυνο στεφανιαίας νόσου, ενώ 5πλασιάζουν τον κίνδυνο επανεμφράγματος.
Εργασιακό άγχος
Ο εργασιακός μας χώρος επίσης επιδρά στη διαμόρφωση της ποιότητας ζωής και στην καλλιέργεια του επαγγελματικού άγχους. Το εργασιακό άγχος είναι η πιο γνωστή μορφή χρόνιου άγχους που συνδέεται με τη στεφανιαία νόσο. Ιδιαίτερα η ενασχόληση με εργασία που έχει υψηλές απαιτήσεις αλλά μικρό εύρος αποφάσεων και έλλειψη αναγνώρισης, μπορεί να αυξήσει έως και τέσσερις φορές τον κίνδυνο εμφάνισης θανατηφόρου καρδιοαγγειακού επεισοδίου.
Επίσης αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου διατρέχουν οι εργαζόμενοι σε επαγγέλματα υψηλών απαιτήσεων αλλά χαμηλών αμοιβών.
Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες, πράγματι, προκαλούν σημαντική αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας και επηρεάζουν δυσμενώς την πρόγνωση έπειτα από στεφανιαίο επεισόδιο. Αυτό καθιστά αναγκαία τη συνεχή ενημέρωση για την τήρηση υγιεινών συνηθειών. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί σε ομάδες όπως τρόφιμους γηροκομείων, κέντρων απεξάρτησης, με ψυχολογική υποστήριξη για την αποφυγή του αισθήματος κοινωνικής απομόνωσης. Τέλος, η επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να επιστήσει την προσοχή των μελών της ώστε ο καρδιοπαθής να αντιμετωπίζεται σαν μια ψυχοσωματική ολότητα.
άρθρο από http://www.anaparastasi.gr/
Συστηματα, Συστημικη Ψυχολογια και Συστημικη Αναπαρασταση
Οι καταβολές
Η Συστημική Επιστήμη είναι μια εξέλιξη της Θεωρίας των Συστημάτων και της Κυβερνητικής, που εμφανίστηκαν στην δεκαετία του 1940 και προσανατόλισαν την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο 'όλον' και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις. Η επιστήμη αυτή τροφοδότησε με σειρά μοντέλων την ατομική και οικογενειακή θεραπεία διεθνώς.
Σύμφωνα με την Συστημική Ψυχολογία, γεννιόμαστε και εξελισσόμαστε μέσα σε ομάδες ισχυρής επιρροής, με κυρίαρχη την οικογένεια. Οι ομάδες αυτές μας χαρακτηρίζουν και μας καθορίζουν. Μάλιστα, ο καθένας μας συναρτάται με "οριζόντιες" σχέσεις (αυτές δηλαδή που εξελίσσονται στο παρόν), όσο και με "κάθετες" σχέσεις (εκείνες που συγκροτούν την οικογενειακή ιστορία ή την ιστορία του έθνους, της θρησκείας, της επιχείρησης κλπ., δηλαδή των μικρότερων ή των μεγάλων συστημάτων στα οποία ανήκουμε).
Κλάδος της Συστημικής Επιστήμης είναι και η "Φαινομενολογική Συστημική Θεώρηση", με μέθοδο εφαρμογής την Συστημική Αναπαράσταση (Σ.Α., χάριν συντομίας). Θεμελιωτής της μεθόδου είναι ο Γερμανός ψυχοθεραπευτής και φιλόσοφος Bert Hellinger, που με μοναδικό τρόπο κατόρθωσε να ενοποιήσει ερεθίσματα και ανακαλύψεις από ολόκληρο το πεδίο της ψυχοθεραπείας και να εμφανίσει στην δεκαετία του 1980 αυτή την νέα πρόταση.
Η θεώρηση αυτή αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο πολύ πιο πλατιά από την ατομική του διάσταση: ο καθένας μας αλληλεπιδρά με άλλα σημαντικά πρόσωπα σε ομάδες και είναι ένα μέρος στο "ολόγραμμα" σύστημα, όπου κάθε τμήμα αναπαράγει και εμπεριέχει το όλον. Η Σ.Α. εντάσσεται στις μεθόδους βραχείας θεραπείας, στηρίζεται σε ένα βιωματικό δρώμενο, και φέρνει στο προσκήνιο την ακατάλυτη σύνδεση του ανθρώπου με τα συστήματα στα οποία ανήκει, καθώς και με τους Νόμους και τις Τάξεις που τα διέπουν.
Μια περιεκτική περιγραφή της μεθόδου, ως κοσμοθεωρία και θεραπευτική εφαρμογή, θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο : Η Κρυφή Συμμετρία της Αγάπης (Bert Hellinger, G. Weber και H. Beaumont, β΄εκδ. Medicum, Αθήνα 2002).
Δυναμική του Συστήματος
Σε κάθε σύστημα, ιδίως στα πρωτογενή όπως η οικογένεια, κάθε μέλος συνδέεται άρρηκτα με τα άλλα μέλη με μιαν ενεργή δύναμη, που τους διαπερνά όλους και τους υπερβαίνει, περιφρουρώντας την ισοτιμία μεταξύ τους και το δικαίωμα όλων να ανήκουν. Τα ανθρώπινα συστήματα διέπονται επίσης από μιαν ιδιαίτερη νομοτελειακή τάξη, που διασφαλίζει με κάθε τρόπο την ολότητά τους. Αυτή είναι μια αρχέγονη τάξη η οποία συγκροτεί και διαφυλάσσει κάθε σύστημα, που επιβάλλει επιπρόσθετα τον αδιάλειπτο σεβασμό της χρονικής εισόδου κάθε μέλους στο σύστημα, καθορίζοντας την θέση στην ιεραρχία με βάση την αρχαιότητα. Άρα, τέσσερις είναι οι μεγάλες συνιστάμενες: το ανήκειν, η ισοτιμία, η διατήρηση της ολότητας και ο σεβασμός της ιεραρχίας αρχαιότητας.
Σε περίπτωση που κάποια από αυτές τις κεντρικές τάξεις απειληθεί ή διαταραχτεί, το αποτέλεσμα εμφανίζεται ως ανισορροπία και η επίπτωση μπορεί να επιβαρύνει σε βάθος χρόνου τα μέλη του συστήματος, που ούτε καν γνωρίζουν ότι κάτι τέτοιο έχει συμβεί.
Κυρίαρχη επομένως εδώ προβάλλει η σημασία της θέσης, που ο καθένας μας καταλαμβάνει μέσα στα συστήματα όπου ανήκει, καθώς και στα μεγασυστήματα που τα περικλείουν. Η θέση αυτή είναι υπαρξιακά καθοριστική και αδιαπραγμάτευτη. Υπερβαίνει τους περιορισμούς του χρόνου, του τόπου και των σχέσεων και αποτυπώνεται ανεξίτηλα τόσο στο πεδίο του συστήματος όσο και στην ασυνείδητη εσωτερικευμένη εικόνα του μέσα μας.
Όταν ένα μέλος του συστήματος παραγκωνιστεί και χάσει την θέση του, εκδιωχθεί ή ξεχαστεί, η νομοτελειακή συστημική τάξη παρεμβαίνει και ωθεί κάποιο άλλο, νεώτερο συνήθως, μέλος να αναλάβει να "υπενθυμίσει" και να "ανακαλέσει" (βλ. και αγγλικά, 're-member') την παρουσία του αποκλεισμένου, θυσιάζοντας όμως κάτι πολύτιμο από τον εαυτό του και την δική του πορεία. Αυτή η ασυνείδητη ταύτιση και ανάληψη των βαρών καθώς και απόπειρα επανάληψης της ζωής ενός προγόνου ονομάζεται εμπλοκή και αποτελεί την γενεσιουργό αιτία μεγάλου μέρους του ανθρώπινου πόνου. Αποτελεί μάλιστα και μιαν ατελέσφορη θυσία, μια διευθέτηση που τελικά αποτελεί Ύβρη, γιατί κανείς δεν μπορεί να 'ζήσει' την ζωή κάποιου άλλου, "κανείς δε μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά" (Ηράκλειτος).
Εμπλοκή και Λύση: η Πρόταση του Bert Hellinger
Η Σ.Α. εντοπίζει την εμπλοκή, αποκαλύπτοντας την δυναμική αλλά και την μοναδικότητα της "θέσης" του καθενός μέσα σε ένα δεδομένο σύστημα. Η ιδιοφυής πρόταση του Hellinger στηρίζεται στην παρατήρηση ότι (α) ένα ξεκάθαρο αίτημα, (β) ο καθορισμός ενός χώρου, (γ) η παρουσία ενός, δύο ή περισσότερων ατόμων, που ορίζονται να εκπροσωπήσουν κεντρικά μέλη ενός υπό έρευνα συστήματος και (δ) ένας συντονιστής που, κινούμενος από την αγάπη, "επιτρέπει στο διαχωρισμένο να ξαναβρεί τον εαυτό του", όπως ο ίδιος αναφέρει, αποτελούν αναγκαίες και απλές προϋποθέσεις ενεργοποίησης του πεδίου του συστήματος, ενός 'πεδίου που γνωρίζει' και προσφέρει αφθονία έγκυρων και κεντρικών πληροφοριών, που σύντομα αποκαλύπτουν τα κομβικά σημεία της εμπλοκής, άρα εν δυνάμει οδηγούν στην λύση της ή, έστω, την αποδοχή της.
Διαδικασία και Στόχοι της Συστημικής Αναπαράστασης (Σ.Α.)
Η Σ.Α. διεξάγεται από ομάδες ανθρώπων, που αναζητούν την αυτογνωσία αλλά και την επίλυση επίκαιρων προβλημάτων. Είναι μια διαδικασία βιωματική, όπου όλοι οι συμμετέχοντες μοιράζονται βαθιές εμπειρίες και καρπώνονται οφέλη ψυχής.
Η ομάδα χρειάζεται να συντονίζεται από έναν έμπειρο και διαπιστευμένο συστημικό θεραπευτή ή σύμβουλο.
Ανά αναπαράσταση, η ομάδα χωρίζεται:
(α) στον ενδιαφερόμενο, που θέτει το αίτημά του με ευκρίνεια, (β) στους εκπροσώπους, που επιλέγονται τυχαία ανάμεσα στους παριστάμενους ή προσέρχονται αυτόβουλα, για να αναπαραστήσουν τα βασικά πρόσωπα του υπό έρευνα συστήματος και (γ) στους ενεργούς παρατηρητές ή αλλιώς θεατές, τα υπόλοιπα δηλαδή παρευρισκόμενα μέλη της ομάδας.
Ο ενδιαφερόμενος ενθαρρύνεται να "στήσει" με περίσκεψη και αυτοσυγκέντρωση εκπροσώπους, που μπορεί ο ίδιος να επιλέξει για τα μέλη του συστήματός του στον χώρο και σύμφωνα με την εσωτερική του εικόνα για την θέση που, σε αλληλοσυνάρτηση, έχουν μέσα στο σύστημα. Μόλις γίνει αυτό, ο ίδιος αποσύρεται σε θέση παρατηρητού και οι εκπρόσωποι καλούνται να αντιληφθούν τι αίσθηση τους προκαλεί η συγκεκριμένη θέση. Ζέστη ή ψύχος, μούδιασμα, κάποιος πόνος, μια κράμπα ή μια ξαφνική εμφάνιση ενός έντονου συναισθήματος, όπως π.χ. θυμός, στους εκπροσώπους, οδηγεί τον συντονιστή σε ήπιες παρεμβάσεις, μέχρις ότου όλοι να αισθάνονται καλά, οπότε προκύπτει και η τελική εικόνα της αναπαράστασης, συνήθως εικόνα Λύσης. Συχνά, οι εκπρόσωποι προσκαλούνται να εκφέρουν ορισμένες φράσεις δύναμης, που προτείνει ο συντονιστής και αποτελούν εξισορροπητικές θεραπευτικές παρεμβάσεις.
Στην αναπαράσταση προκαλείται μέθεξη, ενεργή δηλαδή και ολόψυχη συμμετοχή όλων των παριστάμενων στο δρώμενο. Παράλληλα, απαιτείται σεβασμός στην διαδικασία και σε ό,τι εμφανίζεται και προκύπτει. Η ψυχή καλείται να παρακολουθήσει τις κινήσεις εκείνες που προχώρησαν και ολοκληρώθηκαν, αλλά και όσες ανακόπηκαν ή λοξοδρόμησαν από κάποιο ιδιαίτερο γεγονός στην ιστορία της οικογένειας ή εν γένει του συστήματος που ερευνάται. Μάλιστα επειδή, όπως προκύπτει από τις αναπαραστάσεις, η ψυχή δεν ενδιαφέρεται για την χρονική αλληλουχία των γεγονότων αλλά για τις επιπτώσεις τους πάνω της και επειδή οι επιπτώσεις, ως χαράγματα, είναι εικόνες, η αναπαράσταση προσφέρει στην ψυχή ακριβώς υλικό σε εικόνες, που μιλούν μόνον σε εκείνη.
Έτσι, η Σ.Α. "εικονοποιεί" τα μεγάλα θέματα, που έχουν επηρεάσει όχι μόνον το σύστημα του ενδιαφερόμενου, αλλά και όσων παίρνουν μέρος στην αναπαράσταση ως εκπρόσωποι και, ακόμη, αυτών που ενεργά παρακολουθούν. Κάθε αναπαράσταση λειτουργεί σαν ένα μυητικό κάλεσμα σε όλους τους παριστάμενους και επιφέρει πολλές φορές καταλυτικά αποτελέσματα στην ευρύτερη ομάδα. Τα αποτελέσματα αυτά είναι συνήθως έμμεσα και διακριτικά, δρουν όμως βαθύτατα θεραπευτικά.
"Η Νέα Οικογενειακή Αναπαράσταση": Οι Κινήσεις του Πνεύματος - Νου
Πρόσφατα, ο Bert Hellinger έχει υπερβεί την 'κλασική' πλέον μορφή αναπαράστασης. Με αναφορά στις "Κινήσεις του Πνεύματος" ή στις "Κινήσεις του Νου", με την Αριστοτέλεια έννοια όπως προτιμά να αναφέρει, και με εκπαιδευτικά σεμινάρια σε όλο τον κόσμο, έχει αναλάβει να μας προσανατολίσει στην επίγνωση αυτών των κινήσεων και στις αυτοθεραπευτικές ιδιότητές τους.
Στην Πνευματική Αναπαράσταση αφήνεται κανείς σε μιαν εστιασμένη καίτοι διάχυτα εσωτερική κίνηση, μια κίνηση αγάπης, που ενώνει ό,τι είχε χωριστεί προηγουμένως και διακόπτει την επανάληψη του "άλυτου", που αλλιώς μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά.
Μιαν εμπνευσμένη παρουσίαση των νέων του προτάσεων, θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο του Bert Hellinger, Ευτυχία που Διαρκεί (Ε.Ι.Σ.Α., σειρά Κλωθώ, Αθήνα 2007) καθώς και στο βιβλίο του 'Η Αγάπη του Πνεύματος', που πρόκειται σύντομα να εκδοθεί από τη σειρά μας Κλωθώ.
ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
Οικογενειακή Αναπαράσταση
Αυτό που ξεχωρίζει το οικογενειακό σύστημα είναι η μοναδικότητά του, καθώς εδώ μας χαρίζεται το υπέρτατο αγαθό, η ίδια η ζωή. Η προσφορά της ζωής από τους γονείς είναι μια ολοκληρωμένη πράξη και απόδειξη υπέρτατης αγάπης, μιας και η ζωή είναι το δώρο με την υψηλότερη και ανυπέρβλητη αξία. Παρατηρούμε όμως πως μπορεί και να αρνούμαστε να αποδεχτούμε την ευθύνη αυτού του δώρου της ζωής, απορρίπτοντας τους γονείς μας ή/και αυτά που μας προσέφεραν.
Η Σ.Α. μας αποκαλύπτει ότι, μέσα στην οικογένεια, ο άνθρωπος χρειάζεται να αποδεχτεί το 'μερίδιό' του, την Μοίρα. Χρειάζεται να σεβαστεί ό,τι έχει προηγηθεί, να νοιώσει ευγνωμοσύνη για το δώρο της ζωής, να βιώσει τους δεσμούς και την αγάπη. Κατόπιν μπορεί να επιδοθεί στο δικό του έργο, να διαμορφώσει το δικό του νέο σύστημα και, τελικά, να αναζητήσει την ολοκλήρωση στο μεταεπίπεδο μιας νέας αντίληψης και σύνδεσης με το Όλον, που προϋπόθεσή της έχει την κατάφαση σε ό,τι έχει προηγηθεί και ό,τι Είναι.
Η Οικογενειακή Αναπαράσταση (Ο.Α.) επιτρέπει στον ενδιαφερόμενο να διερευνήσει οποιονδήποτε προβληματισμό του και να κατανοήσει καλύτερα την θέση και τον ρόλο του στο οικογενειακό σύστημα. Με την βοήθεια των εκπροσώπων και με βάση τα συναισθήματα που βιώνουν, αναζητείται μια νέα ισορροπία στην δεδομένη οικογένεια. Συγχρόνως αναβιώνει η συστημική μνήμη, το ασυνείδητο του συστήματος, που υπερβαίνει την ατομική μνήμη και αναδεικνύει άγνωστες πτυχές της ιστορίας και της δυναμικής της οικογένειας.
Η αναπαράσταση στοχεύει να εντοπίσει πιθανές εμπλοκές και να δώσει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ενδιαφερόμενος. Σκοπός είναι η επανασύνδεση των μελών με αγάπη, η οποία τελικά εκδηλώνεται έμπρακτα ως ανεπιφύλακτη "Αγάπη για την Ζωή".
Η Ο.Α. στοχεύει σε Λύση, η οποία οδηγεί είτε στην διακοπή, δηλαδή την απεμπλοκή, είτε στην συνειδητοποίηση και αποδοχή της εμπλοκής, που την κάνει χειρίσιμη αλλά και σεβαστή για τον άνθρωπο. Μια επιτυχημένη λύση επανατοποθετεί όλα τα μέλη του συστήματος στην θέση τους, ιδιαίτερα εκείνα που είχαν παραγκωνιστεί ή αποκλειστεί. Αποκαθιστά έτσι μια νέα εικόνα της οικογένειας, που βασίζεται στην ισοτιμία, την αναγνώριση όλων και στην συμφιλίωση με την κοινή μοίρα και, όπου αναγκαίο, ακόμα και με την εμπλοκή και την ενοχή και το οποιοδήποτε βάρος τους
Συστηματα, Συστημικη Ψυχολογια και Συστημικη Αναπαρασταση
Οι καταβολές
Η Συστημική Επιστήμη είναι μια εξέλιξη της Θεωρίας των Συστημάτων και της Κυβερνητικής, που εμφανίστηκαν στην δεκαετία του 1940 και προσανατόλισαν την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο 'όλον' και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις. Η επιστήμη αυτή τροφοδότησε με σειρά μοντέλων την ατομική και οικογενειακή θεραπεία διεθνώς.
Σύμφωνα με την Συστημική Ψυχολογία, γεννιόμαστε και εξελισσόμαστε μέσα σε ομάδες ισχυρής επιρροής, με κυρίαρχη την οικογένεια. Οι ομάδες αυτές μας χαρακτηρίζουν και μας καθορίζουν. Μάλιστα, ο καθένας μας συναρτάται με "οριζόντιες" σχέσεις (αυτές δηλαδή που εξελίσσονται στο παρόν), όσο και με "κάθετες" σχέσεις (εκείνες που συγκροτούν την οικογενειακή ιστορία ή την ιστορία του έθνους, της θρησκείας, της επιχείρησης κλπ., δηλαδή των μικρότερων ή των μεγάλων συστημάτων στα οποία ανήκουμε).
Κλάδος της Συστημικής Επιστήμης είναι και η "Φαινομενολογική Συστημική Θεώρηση", με μέθοδο εφαρμογής την Συστημική Αναπαράσταση (Σ.Α., χάριν συντομίας). Θεμελιωτής της μεθόδου είναι ο Γερμανός ψυχοθεραπευτής και φιλόσοφος Bert Hellinger, που με μοναδικό τρόπο κατόρθωσε να ενοποιήσει ερεθίσματα και ανακαλύψεις από ολόκληρο το πεδίο της ψυχοθεραπείας και να εμφανίσει στην δεκαετία του 1980 αυτή την νέα πρόταση.
Η θεώρηση αυτή αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο πολύ πιο πλατιά από την ατομική του διάσταση: ο καθένας μας αλληλεπιδρά με άλλα σημαντικά πρόσωπα σε ομάδες και είναι ένα μέρος στο "ολόγραμμα" σύστημα, όπου κάθε τμήμα αναπαράγει και εμπεριέχει το όλον. Η Σ.Α. εντάσσεται στις μεθόδους βραχείας θεραπείας, στηρίζεται σε ένα βιωματικό δρώμενο, και φέρνει στο προσκήνιο την ακατάλυτη σύνδεση του ανθρώπου με τα συστήματα στα οποία ανήκει, καθώς και με τους Νόμους και τις Τάξεις που τα διέπουν.
Μια περιεκτική περιγραφή της μεθόδου, ως κοσμοθεωρία και θεραπευτική εφαρμογή, θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο : Η Κρυφή Συμμετρία της Αγάπης (Bert Hellinger, G. Weber και H. Beaumont, β΄εκδ. Medicum, Αθήνα 2002).
Δυναμική του Συστήματος
Σε κάθε σύστημα, ιδίως στα πρωτογενή όπως η οικογένεια, κάθε μέλος συνδέεται άρρηκτα με τα άλλα μέλη με μιαν ενεργή δύναμη, που τους διαπερνά όλους και τους υπερβαίνει, περιφρουρώντας την ισοτιμία μεταξύ τους και το δικαίωμα όλων να ανήκουν. Τα ανθρώπινα συστήματα διέπονται επίσης από μιαν ιδιαίτερη νομοτελειακή τάξη, που διασφαλίζει με κάθε τρόπο την ολότητά τους. Αυτή είναι μια αρχέγονη τάξη η οποία συγκροτεί και διαφυλάσσει κάθε σύστημα, που επιβάλλει επιπρόσθετα τον αδιάλειπτο σεβασμό της χρονικής εισόδου κάθε μέλους στο σύστημα, καθορίζοντας την θέση στην ιεραρχία με βάση την αρχαιότητα. Άρα, τέσσερις είναι οι μεγάλες συνιστάμενες: το ανήκειν, η ισοτιμία, η διατήρηση της ολότητας και ο σεβασμός της ιεραρχίας αρχαιότητας.
Σε περίπτωση που κάποια από αυτές τις κεντρικές τάξεις απειληθεί ή διαταραχτεί, το αποτέλεσμα εμφανίζεται ως ανισορροπία και η επίπτωση μπορεί να επιβαρύνει σε βάθος χρόνου τα μέλη του συστήματος, που ούτε καν γνωρίζουν ότι κάτι τέτοιο έχει συμβεί.
Κυρίαρχη επομένως εδώ προβάλλει η σημασία της θέσης, που ο καθένας μας καταλαμβάνει μέσα στα συστήματα όπου ανήκει, καθώς και στα μεγασυστήματα που τα περικλείουν. Η θέση αυτή είναι υπαρξιακά καθοριστική και αδιαπραγμάτευτη. Υπερβαίνει τους περιορισμούς του χρόνου, του τόπου και των σχέσεων και αποτυπώνεται ανεξίτηλα τόσο στο πεδίο του συστήματος όσο και στην ασυνείδητη εσωτερικευμένη εικόνα του μέσα μας.
Όταν ένα μέλος του συστήματος παραγκωνιστεί και χάσει την θέση του, εκδιωχθεί ή ξεχαστεί, η νομοτελειακή συστημική τάξη παρεμβαίνει και ωθεί κάποιο άλλο, νεώτερο συνήθως, μέλος να αναλάβει να "υπενθυμίσει" και να "ανακαλέσει" (βλ. και αγγλικά, 're-member') την παρουσία του αποκλεισμένου, θυσιάζοντας όμως κάτι πολύτιμο από τον εαυτό του και την δική του πορεία. Αυτή η ασυνείδητη ταύτιση και ανάληψη των βαρών καθώς και απόπειρα επανάληψης της ζωής ενός προγόνου ονομάζεται εμπλοκή και αποτελεί την γενεσιουργό αιτία μεγάλου μέρους του ανθρώπινου πόνου. Αποτελεί μάλιστα και μιαν ατελέσφορη θυσία, μια διευθέτηση που τελικά αποτελεί Ύβρη, γιατί κανείς δεν μπορεί να 'ζήσει' την ζωή κάποιου άλλου, "κανείς δε μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά" (Ηράκλειτος).
Εμπλοκή και Λύση: η Πρόταση του Bert Hellinger
Η Σ.Α. εντοπίζει την εμπλοκή, αποκαλύπτοντας την δυναμική αλλά και την μοναδικότητα της "θέσης" του καθενός μέσα σε ένα δεδομένο σύστημα. Η ιδιοφυής πρόταση του Hellinger στηρίζεται στην παρατήρηση ότι (α) ένα ξεκάθαρο αίτημα, (β) ο καθορισμός ενός χώρου, (γ) η παρουσία ενός, δύο ή περισσότερων ατόμων, που ορίζονται να εκπροσωπήσουν κεντρικά μέλη ενός υπό έρευνα συστήματος και (δ) ένας συντονιστής που, κινούμενος από την αγάπη, "επιτρέπει στο διαχωρισμένο να ξαναβρεί τον εαυτό του", όπως ο ίδιος αναφέρει, αποτελούν αναγκαίες και απλές προϋποθέσεις ενεργοποίησης του πεδίου του συστήματος, ενός 'πεδίου που γνωρίζει' και προσφέρει αφθονία έγκυρων και κεντρικών πληροφοριών, που σύντομα αποκαλύπτουν τα κομβικά σημεία της εμπλοκής, άρα εν δυνάμει οδηγούν στην λύση της ή, έστω, την αποδοχή της.
Διαδικασία και Στόχοι της Συστημικής Αναπαράστασης (Σ.Α.)
Η Σ.Α. διεξάγεται από ομάδες ανθρώπων, που αναζητούν την αυτογνωσία αλλά και την επίλυση επίκαιρων προβλημάτων. Είναι μια διαδικασία βιωματική, όπου όλοι οι συμμετέχοντες μοιράζονται βαθιές εμπειρίες και καρπώνονται οφέλη ψυχής.
Η ομάδα χρειάζεται να συντονίζεται από έναν έμπειρο και διαπιστευμένο συστημικό θεραπευτή ή σύμβουλο.
Ανά αναπαράσταση, η ομάδα χωρίζεται:
(α) στον ενδιαφερόμενο, που θέτει το αίτημά του με ευκρίνεια, (β) στους εκπροσώπους, που επιλέγονται τυχαία ανάμεσα στους παριστάμενους ή προσέρχονται αυτόβουλα, για να αναπαραστήσουν τα βασικά πρόσωπα του υπό έρευνα συστήματος και (γ) στους ενεργούς παρατηρητές ή αλλιώς θεατές, τα υπόλοιπα δηλαδή παρευρισκόμενα μέλη της ομάδας.
Ο ενδιαφερόμενος ενθαρρύνεται να "στήσει" με περίσκεψη και αυτοσυγκέντρωση εκπροσώπους, που μπορεί ο ίδιος να επιλέξει για τα μέλη του συστήματός του στον χώρο και σύμφωνα με την εσωτερική του εικόνα για την θέση που, σε αλληλοσυνάρτηση, έχουν μέσα στο σύστημα. Μόλις γίνει αυτό, ο ίδιος αποσύρεται σε θέση παρατηρητού και οι εκπρόσωποι καλούνται να αντιληφθούν τι αίσθηση τους προκαλεί η συγκεκριμένη θέση. Ζέστη ή ψύχος, μούδιασμα, κάποιος πόνος, μια κράμπα ή μια ξαφνική εμφάνιση ενός έντονου συναισθήματος, όπως π.χ. θυμός, στους εκπροσώπους, οδηγεί τον συντονιστή σε ήπιες παρεμβάσεις, μέχρις ότου όλοι να αισθάνονται καλά, οπότε προκύπτει και η τελική εικόνα της αναπαράστασης, συνήθως εικόνα Λύσης. Συχνά, οι εκπρόσωποι προσκαλούνται να εκφέρουν ορισμένες φράσεις δύναμης, που προτείνει ο συντονιστής και αποτελούν εξισορροπητικές θεραπευτικές παρεμβάσεις.
Στην αναπαράσταση προκαλείται μέθεξη, ενεργή δηλαδή και ολόψυχη συμμετοχή όλων των παριστάμενων στο δρώμενο. Παράλληλα, απαιτείται σεβασμός στην διαδικασία και σε ό,τι εμφανίζεται και προκύπτει. Η ψυχή καλείται να παρακολουθήσει τις κινήσεις εκείνες που προχώρησαν και ολοκληρώθηκαν, αλλά και όσες ανακόπηκαν ή λοξοδρόμησαν από κάποιο ιδιαίτερο γεγονός στην ιστορία της οικογένειας ή εν γένει του συστήματος που ερευνάται. Μάλιστα επειδή, όπως προκύπτει από τις αναπαραστάσεις, η ψυχή δεν ενδιαφέρεται για την χρονική αλληλουχία των γεγονότων αλλά για τις επιπτώσεις τους πάνω της και επειδή οι επιπτώσεις, ως χαράγματα, είναι εικόνες, η αναπαράσταση προσφέρει στην ψυχή ακριβώς υλικό σε εικόνες, που μιλούν μόνον σε εκείνη.
Έτσι, η Σ.Α. "εικονοποιεί" τα μεγάλα θέματα, που έχουν επηρεάσει όχι μόνον το σύστημα του ενδιαφερόμενου, αλλά και όσων παίρνουν μέρος στην αναπαράσταση ως εκπρόσωποι και, ακόμη, αυτών που ενεργά παρακολουθούν. Κάθε αναπαράσταση λειτουργεί σαν ένα μυητικό κάλεσμα σε όλους τους παριστάμενους και επιφέρει πολλές φορές καταλυτικά αποτελέσματα στην ευρύτερη ομάδα. Τα αποτελέσματα αυτά είναι συνήθως έμμεσα και διακριτικά, δρουν όμως βαθύτατα θεραπευτικά.
"Η Νέα Οικογενειακή Αναπαράσταση": Οι Κινήσεις του Πνεύματος - Νου
Πρόσφατα, ο Bert Hellinger έχει υπερβεί την 'κλασική' πλέον μορφή αναπαράστασης. Με αναφορά στις "Κινήσεις του Πνεύματος" ή στις "Κινήσεις του Νου", με την Αριστοτέλεια έννοια όπως προτιμά να αναφέρει, και με εκπαιδευτικά σεμινάρια σε όλο τον κόσμο, έχει αναλάβει να μας προσανατολίσει στην επίγνωση αυτών των κινήσεων και στις αυτοθεραπευτικές ιδιότητές τους.
Στην Πνευματική Αναπαράσταση αφήνεται κανείς σε μιαν εστιασμένη καίτοι διάχυτα εσωτερική κίνηση, μια κίνηση αγάπης, που ενώνει ό,τι είχε χωριστεί προηγουμένως και διακόπτει την επανάληψη του "άλυτου", που αλλιώς μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά.
Μιαν εμπνευσμένη παρουσίαση των νέων του προτάσεων, θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο του Bert Hellinger, Ευτυχία που Διαρκεί (Ε.Ι.Σ.Α., σειρά Κλωθώ, Αθήνα 2007) καθώς και στο βιβλίο του 'Η Αγάπη του Πνεύματος', που πρόκειται σύντομα να εκδοθεί από τη σειρά μας Κλωθώ.
ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
Οικογενειακή Αναπαράσταση
Αυτό που ξεχωρίζει το οικογενειακό σύστημα είναι η μοναδικότητά του, καθώς εδώ μας χαρίζεται το υπέρτατο αγαθό, η ίδια η ζωή. Η προσφορά της ζωής από τους γονείς είναι μια ολοκληρωμένη πράξη και απόδειξη υπέρτατης αγάπης, μιας και η ζωή είναι το δώρο με την υψηλότερη και ανυπέρβλητη αξία. Παρατηρούμε όμως πως μπορεί και να αρνούμαστε να αποδεχτούμε την ευθύνη αυτού του δώρου της ζωής, απορρίπτοντας τους γονείς μας ή/και αυτά που μας προσέφεραν.
Η Σ.Α. μας αποκαλύπτει ότι, μέσα στην οικογένεια, ο άνθρωπος χρειάζεται να αποδεχτεί το 'μερίδιό' του, την Μοίρα. Χρειάζεται να σεβαστεί ό,τι έχει προηγηθεί, να νοιώσει ευγνωμοσύνη για το δώρο της ζωής, να βιώσει τους δεσμούς και την αγάπη. Κατόπιν μπορεί να επιδοθεί στο δικό του έργο, να διαμορφώσει το δικό του νέο σύστημα και, τελικά, να αναζητήσει την ολοκλήρωση στο μεταεπίπεδο μιας νέας αντίληψης και σύνδεσης με το Όλον, που προϋπόθεσή της έχει την κατάφαση σε ό,τι έχει προηγηθεί και ό,τι Είναι.
Η Οικογενειακή Αναπαράσταση (Ο.Α.) επιτρέπει στον ενδιαφερόμενο να διερευνήσει οποιονδήποτε προβληματισμό του και να κατανοήσει καλύτερα την θέση και τον ρόλο του στο οικογενειακό σύστημα. Με την βοήθεια των εκπροσώπων και με βάση τα συναισθήματα που βιώνουν, αναζητείται μια νέα ισορροπία στην δεδομένη οικογένεια. Συγχρόνως αναβιώνει η συστημική μνήμη, το ασυνείδητο του συστήματος, που υπερβαίνει την ατομική μνήμη και αναδεικνύει άγνωστες πτυχές της ιστορίας και της δυναμικής της οικογένειας.
Η αναπαράσταση στοχεύει να εντοπίσει πιθανές εμπλοκές και να δώσει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ενδιαφερόμενος. Σκοπός είναι η επανασύνδεση των μελών με αγάπη, η οποία τελικά εκδηλώνεται έμπρακτα ως ανεπιφύλακτη "Αγάπη για την Ζωή".
Η Ο.Α. στοχεύει σε Λύση, η οποία οδηγεί είτε στην διακοπή, δηλαδή την απεμπλοκή, είτε στην συνειδητοποίηση και αποδοχή της εμπλοκής, που την κάνει χειρίσιμη αλλά και σεβαστή για τον άνθρωπο. Μια επιτυχημένη λύση επανατοποθετεί όλα τα μέλη του συστήματος στην θέση τους, ιδιαίτερα εκείνα που είχαν παραγκωνιστεί ή αποκλειστεί. Αποκαθιστά έτσι μια νέα εικόνα της οικογένειας, που βασίζεται στην ισοτιμία, την αναγνώριση όλων και στην συμφιλίωση με την κοινή μοίρα και, όπου αναγκαίο, ακόμα και με την εμπλοκή και την ενοχή και το οποιοδήποτε βάρος τους
Πέμπτη 21 Ιανουαρίου 2010
Δεσμοί και Δεσμά στη ζωή μας (2ος κύκλος)
Ομάδα Συμβουλευτικής με θέμα τις Ανθρώπινες Σχέσεις
Προερχόμαστε από μια οικογένεια με την οποία μας συνδέουν δεσμοί αίματος. Συναναστρεφόμαστε καθημερινά ανθρώπους με τους οποίους διατηρούμε σχέσεις, άλλοτε αναπτύσσουμε φιλίες, έχθρες, έρωτες, επαγγελματικές ή και τυπικές σχέσεις .
Αναζητούμε ή έχουμε ήδη βρει τον/την σύντροφο της ζωής μας. Φέρνουμε στον κόσμο παιδιά και το «μαζί» παίρνει άλλο νόημα. Ακόμα όμως και τις στιγμές μοναξιάς που βιώνει ο καθένας, κάποιος Άλλος τον καλεί σε διάλογο, ο μεγάλος άγνωστος, ο εαυτός του.
Η σχέση πάντα είναι το ζητούμενο αλλά και το πεδίο όπου αναπτύσσονται συγκρούσεις και ο καθένας βιώνει απογοητεύσεις και αδιέξοδα.
Στόχος της ομάδας είναι να διερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους, οι δεσμοί στη ζωή μπορούν να είναι κυρίως πηγή χαράς, στήριξης και απελευθέρωσης.
Έναρξη ομάδας: Φεβρουάριος 2010. Οι ομαδικές συνεδρίες γίνονται κάθε 15 ημέρες και διαρκούν δύο ώρες. Με κάθε ενδιαφερόμενο προηγείται δωρεάν ατομική συνάντηση για περαιτέρω πληροφορίες.
Χώρος διεξαγωγής: Ομήρου & Ελ. Βενιζέλου 34, Ν. Σμύρνη
Επικοινωνία:
Έφη Κουντουράκη, οικογενειακή σύμβουλος – ψυχοθεραπεύτρια
6937 485148 /e-mail: ekountouraki@yahoo.com , www.ekountouraki.blogspot.com
6937 485148 /e-mail: ekountouraki@yahoo.com , www.ekountouraki.blogspot.com
Θένη Αξιοτοπούλου, οικογενειακή σύμβουλος- ψυχοθεραπεύτρια
210 60 85 417, 6946 971108, e-mail: theni_ax@yahoo.com, www.theniaxiotopoulou.blogspot.com
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)